ΤΟ ΧΡΕΟΣ, Τόμος Β', Κεφάλαιο 6, σελ 343 έως 360

Ζάτουνα, 14 Ἰουλίου 1969

Εἴδαμε στά προηγούμενα πώς ἡ ἀνάπτυξη τοῦ κεφαλαιοκρατικοῦ συστήματος ὁδήγησε τελικά στή δημιουργία ἑνός ὑπερκέντρου –οἰκονομικοῦ, πολιτικοῦ καί στρατιωτικοῦ– γύρω ἀπό τήν ἡγεσία τῶν ΗΠΑ. Ἀπό τήν ἄλλη μεριά, ὁ περιορισμός τῆς προλεταριακῆς ἐπανάστασης μονάχα σέ μιά χώρα ὁδήγησε –ἰδιαίτερα μέ τήν ἄνοδο τοῦ Στάλιν στήν κορυφή τῆς ἐξουσίας– στή συγκέντρωση τοῦ διεθνοῦς κομμουνιστικοῦ κινήματος γύρω ἀπό τό ΚΚΣΕ. Στή συνέχεια, μετά τή δημιουργία τοῦ παγκό­σμιου σοσιαλιστικοῦ στρατοπέδου, ὁ συγκεντρωτισμός αὐτός ἐπεκτάθηκε ἀπό τά κόμματα στά κράτη. Ἀκόμα καί σήμερα, δηλαδή ὕστερα ἀπό τήν «ἀνεξαρτητοποίηση» τῆς Γιουγκοσλαβίας, τῆς Κίνας καί τῆς Ἀλβανίας καί τήν «ἡμιανεξαρτητοποίηση» τῆς Κούβας καί τῆς Ρουμανίας, τό ἀναμφισβήτητο ὑπερκέντρο –οἰκονομικό, πολιτικό καί στρατιωτικό– τοῦ σοσιαλιστικοῦ κόσμου παραμένει ἡ Σοβιετική Ἕνωση, τῆς ὁποίας ἡ ἡγεσία ἀποτελεῖ τό κέντρο τῶν ἀποφάσεων τοῦ σοσιαλιστικοῦ στρατοπέδου, ἀκριβῶς ὅπως ἡ ἡγεσία τῶν ΗΠΑ ἀποτελεῖ τό κέντρο τῶν ἀποφάσεων τοῦ κεφαλαιοκρατικοῦ κόσμου. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ σημερινή διεθνής κατάσταση χαρακτηρίζεται ἀπό: α) τόν περιορισμό –ἤ τήν ἐξαφάνιση– τοῦ κυριαρχικοῦ καί οὐσιαστικοῦ ρόλου τῶν διαφόρων ἐθνῶν στή διαμόρφωση τῆς διεθνοῦς πολιτικῆς καί β) τόν ὑπερσυγκεντρωτικό χαρακτήρα τῆς παγκόσμιας ἐξουσίας, πού, στήν πραγματικότητα, τήν μοιράζονται οἱ δύο παγκόσμιες ὑπερδυνάμεις.

ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
 

Μιά πρώτη συνέπεια αὐτῆς τῆς κατάστασης εἶναι ἡ ριζική διαφοροποίηση τοῦ ὅρου «ἐθνική ἀνεξαρτησία». Γιατί ὅλα ἀνεξαιρέτως τά ἔθνη τῆς γῆς ἔχουν κατά τόν ἄλφα ἤ βῆτα τρόπο ὑπαχθεῖ στούς νόμους τῆς σύγχρονης ἱστορικῆς νομοτέλειας, πού συντονίζει ὅλες τίς ἐπιμέρους κινήσεις τοῦ κάθε κράτους μέ βάση τήν «κίνηση» τῶν δύο ὑπερδυνάμεων. Ποιά εἶναι τά σημερινά οὐσιαστικά ὅρια τῆς «ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας»; Αὐτά ποικίλλουν, κυρίως μέ βάση τήν οἰκονομική ὀντότητα τοῦ κάθε κράτους. Ὅμως, βασικά οἱ ἴδιοι νόμοι ἰσχύουν γιά ὅλα τά κράτη τῆς γῆς, πού δέν εἶναι ἄλλοι ἀπό τούς νόμους τῆς ἄμεσης ἤ ἔμμεσης ἐξάρτησης ἀπό τήν ἄλφα ἤ τή βῆτα ὑπερδύναμη. Ἀκόμα καί κολοσσοί, ὅπως ἡ Λαϊκή Κίνα, ἀποτελοῦν σέ τελευταία ἀνάλυση ἕνα ἐξάρτημα τοῦ παγκόσμιου πολιτικοῦ-κρατικοῦ πλανητικοῦ συστήματος, ὅπως τό διαμορφώνουν σήμερα τά δύο ὑπερκράτη. Γιατί δέν πρέπει νά μᾶς διαφεύγει τό γεγονός ὅτι ἤδη ἀπό τόν πόλεμο τῆς Κορέας ἀκούστηκαν φωνές, καί μάλιστα μέσα στού ἡγετικούς κύκλους τῶν ΗΠΑ, ὅτι θά ἔπρεπε ἡ Κίνα νά χτυπηθεῖ μέ πυρηνικά ὅπλα. Ὅμως ἐκεῖνο πού τελικά ἐμπόδισε τούς Ἀμερικανούς καί ἔσωσε τήν Κίνα ἦταν ἡ κάλυψή της ἀπό τήν πυρηνική ὀμπρέλα τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης. Ἀκόμα καί σήμερα, πού ὁ ἀντισοβιετισμός ἀποτελεῖ τή βασική πολιτική τῶν ἡγετῶν της, στήν πραγματικότητα εἶναι ἡ πολεμική δύναμη τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης πού ἐπιτρέπει στήν Κίνα ἄν ὄχι νά ὑπάρχει, τουλάχιστον νά μήν ἀντιμετωπίζει τήν ἄμεση στρατιωτική ἐπέμβαση τῶν ἰμπεριαλιστῶν. Ἀνάλογα εἶναι καί τά περιθώρια ἀποφάσεων πού θά ἤθελε ἐνδεχομένως νά λάβει σέ προβλήματα διεθνοῦς πολιτικῆς τόσο ἡ Κίνα ὅσο καί ὁποιαδήποτε ἄλλη μεγάλη ἤ μικρή δύναμη. Σέ κάθε περίπτωση, ἡ «ἀπόφαση» αὐτή μπορεῖ νά ἀντιμετωπισθεῖ ἑκατό τοῖς ἑκατό ἀπό τή μία ἤ τήν ἄλλη ὑπερδύναμη, εἴτε καί ἀπό τίς δύο μαζί. Δηλαδή, μέ ἄλλα λόγια, δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει καμιά ἀπολύτως διεθνής πρωτοβουλία ὁποιουδήποτε χαρακτήρα καί σημασίας ἀπό κανένα κράτος, πού νά μήν ὑπόκειται ἤ νά μήν μπορεῖ αὐτοστιγμεί νά ὑποβληθεῖ στόν ἔλεγχο τῶν δύο σύγχρονων ὑπερκέντρων. Ἑπομένως, ἡ ἐθνική ἀνεξαρτησία μέ τήν ἔννοια τῆς ἀνεξάρτητης λήψης οὐσιαστικῶν διεθνῶν πρωτοβουλιῶν, ἔτσι ὅπως τήν περιγράφει ὁ καταστατικός χάρτης τοῦ ΟΗΕ, δηλαδή ὡς τό δκαίωμα τῆς αὐτοδιάθεσης, εἶναι σήμερα ἀνύπαρκτη.

Ἄς δοῦμε ὅμως σέ τί συνίσταται τό νά εἶναι, πραγματικά, ἐθνικά ἀνεξάρτητος ἕνας σύγχρονος λαός. Στήν πιό ἰδεώδη περίπτωση, μπορεῖ νά ἔχει τίς ἐσωτερικές κοινωνικές καί νομικές-συνταγματικές σχέσεις πού θέλει. Ἀλλά κι ἐδῶ ἀκόμη ὑπό τόν ὅρο ὅτι θά εἶναι βασικά σύμφωνο μέ τό ὑπερκέντρο στό ὁποῖο ἀνήκει, δηλαδή δέν θά θέτει σέ κίνδυνο τά συμφέροντά του. Μπορεῖ ἀκόμα νά ἀποφασίζει γιά τήν ἐσωτερική κοινωνική καί οἰκονομική πολιτική, πού ὅμως κι αὐτές ἐντάσσονται τελικά στίς γενικές κατευθυντήριες γραμμές πού ἀποφασίζονται καί χαράσσονται ἀπό τά ὑπερκέντρα. Βέβαια, γιά τό κάθε στρατόπεδο ἰσχύουν διαφορετικά κριτήρια καί μέθοδοι. Ὅμως βασικά διακρίνουμε σαφῶς κι ἐδῶ κι ἐκεῖ ἕναν κεντρικό ἄξονα –οἰκονομικό, πολιτικό καί στρατιωτικό–, γύρω ἀπό τόν ὁποῖο προσαρμόζονται μέ τόν ἄλφα ἤ βῆτα τρόπο ὅλα ἀνεξαιρέτως τά κράτη τῆς γῆς. Διαβαθμίσεις, ἰδιομορφίες, διαφορές ὑπάρχουν πάμπολλες. Ὅμως δέν ἀφοροῦν τό βάθος, τό περιεχόμενο, ἀλλά τήν ἐπιφάνεια, δηλαδή τίς μορφές τῆς ἐξάρτησης. Γιατί, στό βάθος, στήν οὐσία, ἡ ἔλλειψη τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας –μέ τήν ἔννοια τῆς ἐλευθερίας, ὑποκειμενικῶς εἴτε ἀντικειμενικῶς, τῶν ἀποφάσεων– εἶναι παντοῦ ἡ ἴδια!

Στά δύο στρατόπεδα ἰσχύουν, ὅπως εἶναι γνωστό, διαφορετικῆς μορφῆς οἰκονομικοί νόμοι. Ἔτσι στίς διακρατικές σχέσεις ἔχουμε μιά βασική διαφορά ποιοτικοῦ χαρακτήρα. Δηλαδή, ἐνῶ στό ἕνα στρατόπεδο κυριαρχεῖ ὁ νόμος τοῦ κέρδους, στό ἄλλο ἔχει ἀντικατασταθεῖ ἀπό τό ἀμοιβαῖο συμφέρον.

Μποροῦμε ὅμως νά ποῦμε τό ἴδιο καί γιά τούς ἄλλους τομεῖς τῶν διακρατικῶν σχέσεων; Θά νόμιζε κανείς ὅτι μέ τή δημιουργία τοῦ παγκόσμιου σοσιαλιστικοῦ στρατοπέδου θά εἶχαν αὐτομάτως ἐγκαθιδρυθεῖ νέας μορφῆς διακρατικές σχέσεις, πού θά τίς χαρακτήριζε πραγματική ποιοτική ἀλλαγή σέ σχέση μ’ αὐτές πού ὑπάρχουν στόν κεφαλαιοκρατικό κόσμο. Ποιά θά ἦταν αὐτή ἡ ποιοτική διαφορά; Κατά τή γνώμη μου, μόνον ἡ δημοκρατικοποίηση τοῦ κέντρου ἀποφάσεων. Μέ ἄλλα λόγια, τό μοίρασμα τῆς ἱστορικῆς εὐθύνης σέ ὅλα τά κράτη-μέλη, μέ τήν ἴση συμ- μετοχή τους στό κέντρο ἀποφάσεων.

Εἶναι γνωστό ὅτι ὁ σοσιαλισμός δέν ἐπιδιώκει μόνο τήν ἀλλαγή στίς οἰκονομικές σχέσεις, τόσο μέσα σέ μιά κοινωνία ὅσο καί ἀνάμεσα στίς κοινωνίες, ἀλλά κυρίως, καί μέ βάση τίς παραπάνω ἀλλαγές, τήν ἀλλαγή τῆς ἴδιας τῆς κοινωνίας. Δηλαδή ἀλλαγή στή νοοτροπία καί στή συμπεριφορά. Μποροῦμε ὅμως τάχα νά ποῦμε ὅτι στίς διακρατικές σχέσεις τοῦ σοσιαλιστικοῦ στρατοπέδου ἐπετεύχθη αὐτή ἡ ποιοτική ἀλλαγή; Ἤ μήπως τά κρούσματα πού συγκλόνισαν καί συγκλονίζουν τό διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, ἀρχίζοντας ἀπό τή Γιουγκοσλαβία καί μέσω Κίνας καταλήγοντας στήν Τσεχοσλοβακία, ἔχουν ὡς βασική αἰτία τό γεγονός ὅτι οἱ χῶρες αὐτές «ἐπαναστάτησαν», γιατί δέν μπόρεσαν νά ἀνεχθοῦν τήν ἴδια, οὐσιαστικά, μορφή διακρατικῶν σχέσεων μέ ἐκεῖνες πού χαρακτηρίζουν τόν μή σοσιαλιστικό κόσμο, μέ τή μονοπώληση δηλαδή τοῦ κέντρου ἀποφάσεων ἀπό τήν ἰσχυρότερη οἰκονομικά καί στρατιωτικά δύναμη; Βεβαίως, ἡ ὕπαρξη καί ἡ ἐπιδείνωση τοῦ ἰμπεριαλιστικοῦ κινδύνου πίεζε καί πιέζει σοβαρά τή σοβιετική ἡγεσία, σέ βαθμό πού νά ὁδηγεῖ στήν ὑπερσυγκεντρωτική ἄσκηση τῆς ἐξουσίας. Ὅμως, δέν καταλαβαίνω σέ τί τάχα θά ἐμπόδιζε τήν ὑπεύθυνη καί ὀρθή ἀντιμετώπιση τοῦ παραπάνω κινδύνου ἡ δημιουργική καί ὑπεύθυνη συμμετοχή στίς ἱστορικές εὐθύνες τῶν ἐκπροσώπων τῶν λαῶν-μελῶν τῆς σοσιαλιστικῆς κοινότητας. Μέ ἄλλα λόγια, δέν καταλαβαίνω τί εἶναι αὐτό πού ἐμπόδισε τή σύναψη νέων, δηλαδή νέας μορφῆς καί περιεχομένου, διακρατικῶν σχέσεων ἀνάμεσα στίς χῶρες τοῦ σοσιαλισμοῦ, πού νά τίς διακρίνει μιά καινούργια ποιότητα, ἀνάλογη μέ τή νέα ποιότητα τῶν οἰκονομικῶν ἀλλαγῶν.

Καί εἶμαι βέβαιος ὅτι ὁ σημερινός ἐκτροχιασμός, πού ὁδηγεῖ ἀκόμα καί σέ ἔνοπλες συρράξεις στή σινοσοβιετική μεθόριο, ὀφείλεται βασικά στό γεγονός ὅτι δέν ἔγινε ἐξαρχῆς δυνατή ἡ ἐγκαθίδρυση αὐτῶν τῶν νέων σχέσεων ἀνάμεσα στίς σοσιαλιστικές χῶρες.

Μέ ἄλλα λόγια, οἱ σχέσεις ἀνάμεσα σέ μιά ἡγετική ὁμάδα μιᾶς σοσιαλιστικῆς χώρας καί τή Σοβιετική Ἕνωση, ἀπό τή μιά μεριά, ὅσο καί ἀνάμεσα σέ μιά ἡγετική ὁμάδα μιᾶς μεγάλης καί σύμμαχης καπιταλιστικῆς χώρας καί τίς ΗΠΑ, ἀπό τήν ἄλλη, εἶναι στήν οὐσία ὅμοιες. Εἶναι, δηλαδή, καί στίς δύο πλευρές «ἐγκάρδιες», ὅπως ἐπίσης καί στίς δύο πλευρές οἱ μέν «συμβουλεύονται» τούς δέ πρίν καταλήξουν σέ τελικές ἀποφάσεις. Ἡ μόνη πραγματικά ποιοτική διαφορά θά ἦταν ἄν στίς χῶρες τοῦ σοσιαλισμοῦ ἡ τελική ἀπόφαση καί ἡ τελική εὐθύνη ἦταν κοινή. Ὅλα τά ἄλλα ἀποτελοῦν φιλολογία, δηλαδή μέρος τῆς γνωστῆς «ἐπαναστατικῆς» φρασεολογίας πού ἀντικαθιστᾶ τήν οὐσία τῶν πραγμάτων.

Ἑπομένως, γιά νά γυρίσουμε στό θέμα τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας, ἡ ἀνυπαρξία της στόν τομέα τῶν διακρατικῶν σχέσεων εἶναι κοινή καί γιά τά δύο στρατόπεδα. Θά λέγαμε ἀκόμα ὅτι ἀποτελεῖ ἕναν ἀπό τούς μύθους τῆς ἐποχῆς μας, μιά καί ἡ συγκέντρωση γύρω ἀπό τά δύο ὑπερκέντρα ἀποφάσεων τῆς διεθνοῦς ἐξουσίας μεταβάλλει ὅλα τά ἄλλα ἔθνη-κράτη σέ ἑκούσιους εἴτε ἀκούσιους δορυφόρους.

ΟΙ ΤΕΧΝΟΚΡΑΤΕΣ ΚΑΙ Η ΕΘΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Αὐτά ὡς πρός τά ὑπερκέντρα καί τίς τοπικές ἡγετικές ὁμάδες. Τί γίνεται ὅμως μέ τίς μεγάλες λαϊκές μάζες; Τί γίνεται μέ τό λαό; Δηλαδή, μέ ποιούς τρόπους ὁ κυρίαρχος λαός ἀσκεῖ ἀπό δῶ κι ἀπό κεῖ τόν κυριαρχικό του ρόλο στή διαμόρφωση τόσο τῆς κατά τόπους, ἐθνικῆς πολιτικῆς ὅσο καί τῆς διεθνοῦς πολιτικῆς στίς ΗΠΑ καθώς καί στίς κυριότερες καπιταλιστικές χῶρες;

Ὁ λαός ἐκλέγει τούς ἐκπροσώπους του μέ τόν καλύτερο ἤ τόν χειρότερο τρόπο, καί αὐτοί οἱ πολιτικοί ἐκπρόσωποι γιά κάποιο χρονικό διάστημα ἀσκοῦν τήν ἐξουσία. Ὅμως, ἡ τρομακτική ἀνάπτυξη σέ ὅλους τούς τομεῖς τῆς ἐθνικῆς ζωῆς δημιούργησε προοδευτικά τούς λεγόμενους τεχνοκρατικούς μηχανισμούς σέ ὅλο τό πλάτος καί τό βάθος τόσο τῆς κρατικῆς ὅσο καί, πιό πλατιά, τῆς μηχανῆς πού κινεῖ ὁλόκληρη τήν ἐθνική ζωή. Ἔτσι, σέ τελευταία ἀνάλυση, καί ἡ ἴδια ἡ πολιτική ἡγεσία ἐξαρτᾶ τίς ἀποφάσεις της σέ μεγάλο βαθμό ἀπό τή λογική τῶν μηχανισμῶν πού ἐλέγχουν οἱ τεχνοκράτες. Οἱ πολιτικοί ἔρχονται καί παρέρχονται. Ὅμως οἱ τεχνοκράτες παραμένουν. Αὐτοί εἶναι πού ἐξασφαλίζουν τή συνέχεια τῆς ἐθνικῆς πολιτικῆς. Οἱ τεχνοκράτες, φυσικά, συνδέονται ἄμεσα εἴτε ἔμμεσα μέ τούς ἰσχυρούς οἰκονομικούς κύκλους πού ἐλέγχουν τήν οἰκονομία τῆς χώρας, δηλαδή ἀποτελοῦν τά κέντρα ἀποφάσεων στόν σπουδαιότερο τομέα τῆς ἐθνικῆς ζωῆς, τήν ἐθνική οἰκονομία.

Βλέπουμε, μέ ἄλλα λόγια, ὅτι ὁ οὐσιαστικός ρόλος τοῦ λαοῦ εἶναι, γενικά, ἐξαιρετικά περιορισμένος. Καί σέ ὅ,τι ἀφορᾶ ζητήματα μεγάλης ἐθνικῆς σημασίας, ὅπως ὁ οἰκονομικός προγραμματισμός καί ἡ ἐξωτερική πολιτική, εἶναι, θά λέγαμε, ἀνύπαρκτος. Βέβαια, στή Δύση ὑπάρχουν ἄλλα δύο μέσα σφυγμομέτρησης καί ὥς ἕνα βαθμό καί ἔκφρασης τῆς κοινῆς γνώμης. Εἶναι ὁ Τύπος καί ἡ δημόσια ἐκδήλωση – συγκέντρωση, διαδήλωση. Ὅμως, παρότι σέ ὁρισμένες ἰδιαίτερα προηγμένες βιομηχανικά δυτικές χῶρες ὁ Τύπος, τό ραδιόφωνο καί ἡ τηλεόραση προσφέρουν πλούσια ἐνημέρωση, σέ καμιά περίπτωση δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι τά εἰδησεογραφικά μέσα εἶναι ὄργανα τῆς θέλησης τοῦ λαοῦ. Ἐκφράζουν, φυσικά, συχνά τό λαϊκό αἴσθημα, ὅμως πάνω ἀπ’ ὅλα ἐκφράζουν τή γνώμη καί τά συμφέροντα τῶν ἰδιοκτητῶν-ἐκδοτῶν ἤ ἀκόμα τοῦ ἴδιου τοῦ κράτους (ραδιόφωνο, τηλεόραση). Ἐξάλλου, ἡ μαζική λαϊκή ἐκδήλωση ἔπαψε νά παίζει σοβαρό ρόλο στή διαμόρφωση τῆς κυβερνητικῆς πολιτικῆς.

Ἀκόμα καί σέ περιπτώσεις μεγάλης ὀξύτητας, ὅπως συμβαίνει μέ τόν πόλεμο στό Βιετνάμ καί τό κίνημα τῶν νέγρων στίς ΗΠΑ, ἤ ὅπως συνέβη μέ τά γεγονότα τοῦ Μάη τοῦ ’68 στό Παρίσι καί μέ τά δικά μας Ἰουλιανά τοῦ ’65, ἀκόμα καί τότε οἱ κυβερνητικές ὁμάδες δέν ἄλλαξαν τή βασική γραμμή τῆς πολιτικῆς τους. Μέ ἄλλα λόγια, παρατηροῦμε ὅτι ὁ «ἐλεύθερος πολίτης» στή «φιλελεύθερη Δύση» εἶναι ξεκομμένος ἀπό ὅλα τά οὐσιαστικά κέντρα ἀποφάσεων τῆς χώρας του. Διότι τά μέν οἰκονομικά «κέντρα», αὐτά πού καθορίζουν τήν προσωπική του θέση μέσα στήν ἴδια του τήν πατρίδα, βρίσκονται στά χέρια τῆς οἰκονομικῆς ὀλιγαρχίας, τά δέ πολιτικά «κέντρα», αὐτά πού καθορίζουν τή θέση καί τό μέλλον τῆς χώρας του μέσα στόν κόσμο, βρίσκονται στά χέρια τῶν τεχνοκρατῶν, πλαισιωμένων κάθε φορά ἀπό διάφορες πολιτικές ἡγετικές ὁμάδες, πού εἴδαμε ὅτι δέν κάνουν τίποτε ἄλλο παρά νά προσθέτουν ὁρισμένες ἀποχρώσεις στήν ἤδη χαραχθεῖσα ἀπό τούς τεχνοκρατικούς μηχανισμούς πολιτική.

Ἄς πάρουμε δύο σύγχρονα παραδείγματα: τίς ΗΠΑ καί τή Γαλλία.

Στίς πρῶτες ὁ Ἀμερικανός ψηφοφόρος ἀποφάσισε τήν ἀποπομπή τοῦ Τζόνσον καί τήν προεδροποίηση τοῦ Νίξον. Πίσω ἀπό τήν πράξη του αὐτή κρυβόταν, ὅπως εἶναι γνωστό, ἡ θέλησή του γιά εἰρήνη. Αὐτό ἦταν τό νόημα τῆς λαϊκῆς ψήφου. Τί ἔγινε, ὅμως; Ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Τζόνσον ἡ ὀλιγαρχία καί οἱ τεχνοκρατικοί μηχανισμοί εἶχαν ἀποφασίσει τή βραδεία ἀποκλιμάκωση τοῦ βιετναμικοῦ πολέμου. Δηλαδή, εἶχαν σιωπηρῶς παραδεχθεῖ ὅτι τά γεγονότα στό Βιετνάμ δέν ἐξελίχθηκαν σύμφωνα μέ τίς προβλέψεις τους καί ὅτι ἡ παράταση τοῦ πολέμου εἶχε ἀρχίσει νά τούς προκαλεῖ ζημία. Σήμερα, ὕστερα ἀπό μισό χρόνο διακυβέρνησης Νίξον, τά γεγονότα πείθουν ὅτι ὁ νέος Ἀμερικανός πρόεδρος, ἀδιαφορώντας γιά τό νόημα τῆς λαϊκῆς ἐντολῆς –ἄμεση εἰρήνη–, δέν κάνει τίποτε ἄλλο παρά νά ἀκολουθεῖ τήν πολιτική πού εἶχαν προαποφασίσει τά οὐσιαστικά κέντρα ἀποφάσεων τῶν ΗΠΑ. Προσθέτοντας, φυσικά, τή δική του προσωπική ἀπόχρωση. Ἐξάλλου, στή Γαλλία, μετά τά συνταρακτικά γεγονότα τοῦ Μάη τοῦ ’68 καί τή βαθιά νομισματική κρίση πού ἀκολούθησε, τί συνέβη στήν πραγματικότητα; Ὁ «ἐλεύθερος Γάλλος πολίτης» εἶχε νά διαλέξει τελικά ἀνάμεσα στόν Ποέρ καί τόν Πομπιντού.

Δηλαδή ἀνάμεσα στό ἀσπρόμαυρο καί τό μαυρόασπρο, γιά νά παραφράσουμε τόν Ντυκλό. Τελικά, ἀφοῦ ἀπέπεμψε τόν Ντέ Γκώλ, «ψήφισε» γιά τόν διάδοχό του, δηλαδή γιά μιά ντεγκωλική πολιτική χωρίς τόν Ντέ Γκώλ. Μέ ἄλλα λόγια, ἀκόμα καί ἡ πιό ἀκραία μορφή ἐκδήλωσης τῆς λαϊκῆς δυσφορίας γιά τήν κυβερνητική πολιτική δέν εἶναι ἱκανή νά τήν ἀλλάξει οὐσιαστικά. Ἡ ἐθνική πορεία θά ἀκολουθήσει τελικά, ξε- περνώντας ἐπιτήδεια ὅλα τά ἐμπόδια πού βάζουν μπροστά της ὁρισμένα «δημοκρατικά δικαιώματα» –διαδηλώσεις, δημόσια κριτική, ἐκλογές–, τή γραμμή πού ἔχουν χαράξει τά κυρίαρχα κέντρα ἀποφάσεων, δηλαδή ἡ ὀλιγαρχία καί οἱ τεχνοκράτες.

Ὅπως ἔγινε γνωστό, τήν ἀπόφαση γιά τήν εἴσοδο τῶν στρατευμάτων τοῦ Συμφώνου τῆς Βαρσοβίας στήν Τσεχοσλοβακία τήν πῆραν κατ’ ἀρχάς οἱ ἡγετικές ὁμάδες –δηλαδή τά ΠΓ– τῶν χωρῶν αὐτῶν, μέ ἐπικεφαλῆς τό ΠΓ τοῦ ΚΚΣΕ. Στή συνέχεια, τό τελευταῖο συγκάλεσε τήν Κεντρική Ἐπιτροπή, ἡ ὁποία ἐπικύρωσε τήν ἀπόφαση. Ὅπως εἶναι γνωστό, ἡ ἐπιχείρηση «Τσεχοσλοβακία» δέν ἀποτελεῖ μονάχα ἕναν ἁπλό στρατιωτικό περίπατο. Ὅπως ἔδειξαν τά ἴδια τά γεγονότα, ἡ ἐπίδρασή της ὑπῆρξε, εἶναι καί θά εἶναι βαθύτατη τόσο στίς διεθνεῖς ἐξελίξεις ὅσο καί, ἰδιαίτερα, μέσα στό ἴδιο τό κομμουνιστικό καί εὐρύτερα τό προοδευτικό παγκόσμιο κίνημα. Καί ἐδῶ γεννᾶται τό ἐρώτημα: ποιός ὑπῆρξε ὁ ρόλος στή λήψη μιᾶς τόσο σημαντικῆς ἀπόφασης ὄχι μόνο τοῦ ἁπλοῦ πολίτη, ἀλλά ἀκόμα καί τῶν μελῶν τῶν ΚΚ τῶν χωρῶν τοῦ Συμφώνου τῆς Βαρσοβίας; Ἄς ἀφήσουμε ὅμως αὐτό τό ἀκραῖο παράδειγμα, πού τό διαλέξαμε ἐπίτηδες λόγω τῆς μεγάλης ἱστορικῆς του σημασίας, καί ἄς ἔρθουμε στήν ἐξέταση τῶν δυνατοτήτων πού ἔχει σήμερα ὁ ἁπλός πολίτης σέ μιά σοσιαλιστική χώρα, κι ἀκόμα, ἄν θέλετε, τό ἁπλό κομματικό μέλος, στή διαμόρφωση τῆς ἐθνικῆς πολιτικῆς.

Καί ἐκεῖ ὁ πολίτης ἐκλέγει τήν ἡγετική ὁμάδα μέ βάση ἕνα γενικό πρόγραμμα πολιτικῶν καί οἰκονομικῶν κατευθύνσεων. Ὅμως, ἡ διαφορά ἀπό τίς καπιταλιστικές χῶρες –στίς διαδικασίες ἄσκησης τῆς ἐξουσίας– ἔγκειται στό γεγονός ὅτι αὐτές οἱ κομματικές συνήθως ἡγετικές ὁμάδες ταυτίζονται μέ τούς τεχνοκρατικούς μηχανισμούς, ἐνῶ, ὅπως εἴδαμε, στή Δύση οἱ πολιτικές ὁμάδες ἐναλλάσσονται στήν ἐπιφάνεια τῶν τεχνοκρατικῶν μηχανισμῶν! Αὐτό τό τελευταῖο γνώρισμα εἶναι πού συνήθως προβάλλουν μέ τυμπανοκρουσίες οἱ ὀπαδοί τοῦ δυτικοῦ φιλελευθερισμοῦ, χαρακτηρίζοντάς το τό ἄκρον ἄωτον τῆς δημοκρατικῆς διαδικασίας! Ὡστόσο, ἡ μόνη πραγματική καί οὐσιώδης διαφορά ἔγκειται στό γεγονός ὅτι ὁ τεχνοκρατικός μηχανισμός τοῦ κεφαλαιοκρατικοῦ κράτους στηρίζεται καί ἐξυπηρετεῖ τά συμφέροντα πού ἀπορρέουν ἀπό τή μορφή τῆς ἀτομικῆς (ὀλιγαρχικῆς) ἰδιοκτησίας τῶν μέσων παραγωγῆς, ἐνῶ ὁ τεχνοκρατικός μηχανισμός τοῦ σοσιαλιστικοῦ κράτους κινεῖται μέ βάση τό νομικό καθεστώς τῆς κρατικῆς ἰδιοκτησίας τῶν μέσων παραγωγῆς.

Ὑπογραμμίζουμε αὐτές τίς αὐτονόητες διαφορές γιά νά μήν κατηγορηθοῦμε ὅτι δέν τίς ἀναγνωρίζουμε ἤ ὅτι προσπαθοῦμε νά ταυτίσουμε δύο κόσμους ριζικά ἀντίθετους. Ἐκεῖνο ὅμως πού προσπαθοῦμε νά ἀνακαλύψουμε ἐδῶ εἶναι τά οὐσιαστικά δημοκρατικά δικαιώματα τοῦ ἁπλοῦ πολίτη σέ σχέση μέ τή διαμόρφωση τῆς ἐθνικῆς πολιτικῆς. Δέν ἀποκρύπτουμε καθόλου τό γεγονός ὅτι αὐτό πού μᾶς ἐνδιαφέρει πράγματι εἶναι ἡ οὐσιαστική ἀπελευθέρωση τοῦ ἀτόμου, πού μιά ἀπό τίς μορφές της εἶναι καί ἡ ὑπεύθυνη συμμετοχή του στίς ἀποφάσεις ἀπό τίς ὁποῖες ἐξαρτᾶται τόσο ἡ ἀτομική του θέση –καί ἡ θέση ὅλων τῶν συμπατριωτῶν του– σέ ἐθνική κλίμακα ὅσο καί τό μέλλον ὅλων τῶν συνανθρώπων του σέ διεθνῆ κλίμακα.

Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ὅτι ἡ ἴδια ραγδαία οἰκονομικοτεχνική ἐξέλιξη πού παρατηρήθηκε στίς προηγμένες καπιταλιστικές χῶρες, ἐπιβεβαιωμένη ἐπιπλέον ἀπό τούς οἰκονομικούς προγραμματιστές σέ ἐθνική κλίμακα –πενταετῆ σχέδια–, δημιούργησε καί στίς χῶρες τοῦ σοσιαλισμοῦ τούς ἀναπόφευκτους τεχνοκρατικούς μηχανισμούς, οἱ ὁποῖοι, σιγά σιγά, μονοπώλησαν ὅλα τά ἐθνικά κέντρα ἀποφάσεων.

Δέν εἶναι, λοιπόν, ὁ ἁπλός πολίτης οὔτε ἀκόμα καί τό ἁπλό μέλος τοῦ κόμματος πού «ἀποφασίζει», ἀλλά ἡ κατεστημένη καί συνενωμένη πολιτική καί τεχνοκρατική ἡγεσία, πού ὅσο περισσότερο ὀγκώδεις καί πολύπλοκοι γίνονται οἱ μηχανισμοί της τόσο περισσότερο ἀπομακρύνεται ἀπό τή βάση τοῦ κόμματος καί ἀκόμα πιό πολύ ἀπό τήν ἐθνική λαϊκή βάση, πού, ὡς γνωστόν, τήν ἀποτελοῦν οἱ ἁπλοί πολίτες μιᾶς χώρας.


Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ὑπάρχει, λοιπόν, κι ἐδῶ, σέ Δύση καί Ἀνατολή, ἕνας ἄλλος σύγχρονος μύθος. Ὁ μύθος τῆς δημοκρατίας! Δηλαδή τά κέντρα ἀποφάσεων ἀπομακρύνονται ὅλο καί περισσότερο ἀπό τίς λαϊκές μάζες, ἀδιάφορο ἄν τά μέν ἐξυπηρετοῦν τόν λαό καί τά δέ μονάχα ὁρισμένους στενούς κύκλους ἐπιχειρηματιῶν. Γεγονός παραμένει ὅτι τόσο ὁ Τζών καί ὁ Πιέρ ὅσο καί ὁ Ἰβάν εἶναι κατά βάθος ἁπλοί παρατηρητές. Ἄλλοι, στό ὄνομά τους, διαμορφώνουν τήν παγκόσμια πολιτική, ἀπό τήν ὁποία κρίνεται τό μέλλον τους καί τό μέλλον τῶν παιδιῶν τους. Ἕνα μονάχα ἄτομο, ὁ Στάλιν, ἔκανε κάποιον λαθεμένο ὑπολογισμό στήν ἀρχή τοῦ Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου κι αὐτό στοίχισε τή ζωή σέ μερικές ἑκατοντάδες χιλιάδες Ρώσους.

Φυσικά, θά μποροῦσαν νά εἶχαν σκοτωθεῖ πολύ περισσότεροι Ρῶσοι καί στήν περίπτωση πού ὅλοι οἱ Ρῶσοι πολίτες θά εἶχαν κάνει ὅλοι μαζί χειρότερους ὑπολογισμούς. Ὡστόσο, ἡ διαφορά δέν εἶναι ποσοτική ἀλλά ποιοτική. Ἄλλο νά πεθαίνω μέ δική μου εὐθύνη κι ἄλλο νά σκοτώνομαι μέ εὐθύνη ἄλλων. Μόνο στήν πρώτη περίπτωση εἶμαι ἐλεύθερος ἄνθρωπος.

Ποιός ἀποφάσισε γιά τό φόνο μερικῶν δεκάδων Κινέζων καί Ρώσων γύρω ἀπό μιά γελοία λωρίδα γῆς στόν ποταμό Ἀμούρ; Ὁ ρωσικός ἤ ὁ κινεζικός λαός; Ποιός ἀποφάσισε γιά τούς βομβαρδισμούς στό Βόρειο Βιετνάμ καί γιά τόν πόλεμο στό Νότιο; Ὁ ἀμερικανικός λαός; Ποιός διέταξε τήν εἰσβολή στήν Τσεχοσλοβακία; Ὁ ρωσικός, ὁ πολωνικός, ὁ βουλγαρικός, ὁ γερμανικός ἤ ὁ οὑγγρικός λαός;

Παρατηροῦμε ἀκόμα ὅτι ἕνα ἄλλο γνώρισμα τῆς ἐποχῆς μας εἶναι ἡ ἐκπληκτική ἀνάπτυξη τῶν τεχνολογικῶν μεθόδων ὀργάνωσης καί τῶν μαζικῶν μέσων προπαγάνδας, πού προσφέρουν στίς ἡγετικές –πολιτικές καί τεχνοκρατικές– ὁμάδες μιά διπλή δυνατότητα: τελειοποιημένους ἐπιστημονικούς μηχανισμούς στήν ἄσκηση τῆς ἐξουσίας καί σύγχρονα μαζικά μέσα στή διαμόρφωση τῆς κοινῆς γνώμης. Ἔτσι, οἱ μεγάλες λαϊκές μάζες δέν εἶναι πλέον παρά ἕνα «προϊόν», μιά πρώτη ὕλη, πού τήν ἐπεξεργάζεται καταλλήλως στά γρανάζια του τό κολοσσιαῖο ἐργοστάσιο- κράτος, ἐνῶ συγχρόνως ἡ «συμπεριφορά» τῶν μαζῶν διαμορφώνεται κάθε στιγμή ἀπό τούς τερατώδεις σύγχρονους μηχανισμούς προπαγάνδας.

Τό γεγονός αὐτό, δηλαδή ἡ σταθερή καί προοδευτική ἀπομάκρυνση τῶν λαῶν ἀπό τά ἐθνικά καί διεθνῆ κέντρα ἀποφάσεων, ἀποτελεῖ τή μεγαλύτερη τραγωδία τῆς ἐποχῆς μας καί συγχρόνως ἐγκυμονεῖ τούς πιό δραματικούς κινδύνους γιά ὅλη τήν ἀνθρωπότητα.

Οἱ πολιτικές καί τεχνοκρατικές ὁμάδες συγκεντρώνουν γύρω τους ἐκεῖνα τά στοιχεῖα πού ἐξυπηρετοῦν τό στήσιμο, τή λειτουργία καί τήν ἀποδοτικότητα ἀποτελεσματικότητα τῶν τεχνοκρατικῶν μηχανισμῶν, μέσω τῶν ὁποίων κατευθύνουν τίς λαϊκές μάζες καί ἀσκοῦν τήν ἐξουσία τους. Τά στοιχεῖα αὐτά ἀνήκουν βασικά σέ τρεῖς ἐπαγγελματικές κατηγορίες: α) στελέχη κρατικῶν ὑπηρεσιῶν, β) ἀξιωματικοί, γ) ἐπιστήμονες-τεχνικοί. Μιά τετάρτη κατηγορία ἀποτελεῖται ἀπό τούς διανοούμενους-προπαγανδιστές, πού ἐξασφαλίζουν τήν «ἐπαφή» τοῦ μηχανισμοῦ μέ τίς λαϊκές μάζες. Ὅμως οἱ πραγματικοί διανοούμενοι δημιουργοί –ἄνθρωποι τῆς σκέψης καί τῆς τέχνης– παραμένουν στήν πλευρά τοῦ λαοῦ. Αὐτό συμβαίνει γιατί ὁ σύγχρονος τεχνοκρατικός μηχανισμός ἀποβλέπει, κυρίως, στήν ὠμή δύναμη καί βία –πού εἶναι καί τό χαρακτηριστικό τῆς γνωστῆς μας «διεθνοῦς ἰσορροπίας» τοῦ τρόμου–, πράγμα πού τοῦ ἐξασφαλίζουν οἱ ἐπιστήμονες καί οἱ ἀξιωματικοί. Ὁ πνευματικός δημιουργός δέν ἔχει ἀπολύτως τίποτε νά τοῦ προσφέρει, παρά μόνον ὡς «προπαγανδιστής». Ἀπεναντίας, μπορεῖ νά βλάψει. Καί ἀσφαλῶς βλάπτει, μέ τό «φιλελευθερισμό» καί τόν «ἀνθρωπισμό» του, πού βρίσκονται σέ τόσο ριζική ἀντίθεση πρός τόν ὠμό «ρεαλισμό» τῆς λογικῆς τῶν μηχανισμῶν. Ἔτσι ἀπό τή σύγχρονη πνευματική ἡγεσία, οἱ μέν ἐπιστήμονες ἀφομοιώνονται ἀπό τό μηχανισμό χάνοντας τήν ἠθική τους διάσταση, οἱ δέ πνευματικοί ἄνθρωποι χτυπιοῦνται ἀπό τό μηχανισμό χάνοντας τή φυσική τους ἀκτινοβολία. Μέ ἄλλα λόγια, οἱ κυριότεροι δημιουργοί καί φορεῖς τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ γίνονται τά θύματα αὐτῆς τῆς βασικῆς διαδικασίας τῆς ἐποχῆς μας, μπαίνουν μαζί μέ τό λαό στό περιθώριο τοῦ ἱστορικοῦ γίγνεσθαι, πού ὅλο καί πιό πολύ διαμορφώνεται καί κατευθύνεται ἀπό ὅλο καί λιγότερες καί πιό ὀλιγάριθμες ἡγετικές ὁμάδες.

Δέν εἶναι, λοιπόν, τυχαία ἡ ὁλοένα αὐξανόμενη προβολή τοῦ ρόλου τῶν στρατηγῶν καί γενικότερα τῶν ἀξιωματικῶν στό διεθνές προσκήνιο, οὔτε ἡ παράλληλη ἐξαφάνιση ἀπό τή σκηνή τῆς σύγχρονης ἱστορίας τῶν πνευματικῶν ἐκπροσώπων τοῦ λαοῦ. Αὐτό τό προτσές, ὅπως ἤδη εἶπα, ἀποτελεῖ παγκόσμιο φαινόμενο. Δηλαδή, ἡ διαφορά τῶν κοινωνικῶν συστημάτων δέν ἐμπόδισε τήν ἐπιβολή τῶν ἴδιων, βασικά, τεχνοκρατικῶν μεθόδων πού βασίζονται στίς ἐπιστημονικές καί τεχνολογικές ἐπιτεύξεις τῆς ἐποχῆς μας. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ ἐποχή-τεχνολογία φάνηκε σ’ αὐτό τό στάδιο πιό δυνατή ἀπό τήν ἐποχή-ἰδεολογία. Ἡ ἁλματώδης πρόοδος τῆς ἐπιστήμης καί τῆς τεχνικῆς παγίδευσε ὅλα τά κοινωνικά καθεστῶτα, πού, παρότι χωρίζονται ἀπό βασικά ἀντίθετες ἰδεολογίες, ὁδηγήθηκαν σέ ὁμοιόμορφες βασικά λειτουργίες. Εἴπαμε καί πιό πρίν ὅτι τό κέντρο ἀποφάσεων τῶν ΗΠΑ ἤ τῆς Ἀγγλίας, λόγου χάριν, σκέπτεται μέ τή λογική τῶν ὀλιγαρχικῶν κύκλων, ἐνῶ τά ἀντίστοιχα κέντρα ἀποφάσεων τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης ἤ τῆς Πολωνίας σκέπτονται μέ τή λογική τοῦ γενικοῦ συμφέροντος. Πῶς ὅμως ἀποκρυσταλλώνεται τελικά ἡ σκέψη τόσο τῶν πρώτων ὅσο καί τῶν δεύτερων στήν καθημερινή ζωή τῶν ἁπλῶν ἐργαζομένων τῶν χωρῶν αὐτῶν;

Ὅσον ἀφορᾶ τά οὐσιαστικά πολιτικά δικαιώματα, τά ἐξετάσαμε πιό πρίν. Οἱ διαφορές εἶναι ἀκόμα θεωρητικοῦ χαρακτήρα. Οἱ ἁπλοί πολίτες δέν ἔχουν τήν πρακτική δυνατότητα νά παρεμβαίνουν ἀποτελεσματικά στή διαμόρφωση τῆς ἐθνικῆς πολιτικῆς. Δέν ἀπομένουν παρά τά ἀτομικά οἰκονομικά καί πολιτικά δικαιώματα· τό ἐπίπεδο ζωῆς· οἱ δυνατότητες γιά ἐκπαίδευση, ὑγειονομική περίθαλψη καί πολιτιστική ἀγωγή. Στό σημεῖο αὐτό ὑπάρχουν διαφορές ἀλλά καί ὁμοιότητες. Ἄλλοι ἐκθειάζουν τό ἐπίπεδο ζωῆς τῶν λαῶν στίς οἰκονομικά προηγμένες δυτικές χῶρες, ἐνῶ ἄλλοι ὑμνοῦν τά δικαιώματα τῶν ἐργαζομένων στά σοσιαλιστικά κράτη.

Βέβαια, ἡ κατάργηση τῆς ἀτομικῆς ἰδιοκτησίας ἀποτελεῖ ἐπαναστατική ἀλλαγή. Ἑπομένως, στό σημεῖο αὐτό βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά ριζική διαφορά. Ὅμως, παράλληλα παρατηροῦμε ὅτι, ἐφόσον αὐτή ἡ ἀλλαγή δέν ὁδήγησε σ’ ἐκεῖνες τίς ριζικές διαρθρωτικές ἀλλαγές πού ἐπιτρέπουν στό λαό ν’ ἀναδειχθεῖ πραγματικός δημιουργός καί πρωταγωνιστής τόσο τῆς καθημερινῆς του πορείας ὅσο καί τῆς ἱστορίας του, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι οἱ σημερινές διαφορές στίς περιοχές πού ἐξετάσαμε πιό πρίν εἶναι διαφορές βασικά ποσοτικοῦ καί ὄχι ποιοτικοῦ χαρακτήρα! Μέ ἄλλα λόγια, τό ἄλφα κοινωνικό σύστημα προσφέρει ἐδῶ λιγότερα κι ἐκεῖ περισσότερα ὑλικά καί πνευματικά ἀγαθά καί ἀτομικά δικαιώματα ἀπό τό βῆτα, καί ἀντίστροφα. Νά, λοιπόν, ποῦ ὀφείλεται ἡ ὁμοιότητα τῶν μορφῶν τῆς πολιτικῆς πρακτικῆς ἀνάμεσα στούς δύο ἀντίθετους συνασπισμούς: στό γεγονός ὅτι τά κορυφαῖα κέντρα ἀποφάσεων στηρίζουν τή λειτουργία τους στούς ἴδιους βασικά τεχνοκρατικούς μηχανισμούς, πού ἡ ἐσωτερική λειτουργία τους ἐξαρτᾶται κι αὐτή περισσότερο ἀπό τίς εἰδικές δυνατότητες καί ἀνάγκες τῶν ἐπιστημονικῶν-τεχνολογικῶν ἐξελίξεων πού βοηθοῦν στή διατήρηση τῆς ἐξουσίας καί λιγότερο ἀπό τίς ἐπιταγές τῆς ἰδεολογίας. Αὐτή, νομίζω, εἶναι ἡ μεγάλη παγίδα πού ἔστησε ἡ ἐποχή μας στήν ἀνθρωπότητα.

Ὑπάρχει ἐκλογή; Καί μέ ποιά κριτήρια μπορεῖ νά γίνει; Κάθε προοδευτικό ἄτομο πού ζεῖ στόν αἰώνα μας δέν μπορεῖ παρά νά εἶναι a priori μέ τό μέρος τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης, ὅπως τό προοδευτικό ἄτομο τοῦ περασμένου αἰώνα δέν μποροῦσε παρά νά εἶναι a priori μέ τό μέρος τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης. Τόσο στή μιά ὅσο καί στήν ἄλλη περίπτωση εἴχαμε μιά βασική ἱστορική ἀλλαγή ἀπό ἐκεῖνες πού κόβουν κάθε φορά τήν ἱστορία σέ δυό κομμάτια. Τό γεγονός ὅτι μέσα ἀπό τή Γαλλική Ἐπανάσταση βγῆκε ὁ βοναπαρτισμός δέν ἄλλαξε καθόλου τό νόημα καί τή σημασία τῶν δημοκρατικῶν ἰδανικῶν πού τήν ἐπέβαλαν. Τό ἴδιο καί στήν ἐποχή μας. Τό γεγονός ὅτι μέσα ἀπό τήν Ὀκτωβριανή Ἐπανάσταση ξεπετάχθηκε ὁ σταλινισμός –ἤ ἡ «περίοδος τῆς προσωπολατρίας καί τῶν παραβιάσεων τῶν σοσιαλιστικῶν ἀρχῶν» ἤ ὁ γραφειοκρατικός δογματισμός– δέν μειώνει ἐπίσης καθόλου τήν ἀξία καί τή δύναμη τῶν σοσιαλιστικῶν ἰδανικῶν πού τήν ἐπέβαλαν. Ἡ διαφορά σέ σχέση μέ τούς ὀπαδούς τῶν δημοκρατικῶν ἰδεωδῶν τοῦ περασμένου αἰώνα βρίσκεται στό γεγονός ὅτι οἱ σύγχρονοι δογματικοί μαρξιστές ἀντιμετωπίζουν τίς ἱστορικές ἐξελίξεις μέ τήν ἀκλόνητη βεβαιότητα τοῦ ἐπιστήμονα.

Εἴδαμε ὅμως ὅτι πολύ συχνά τά ἱστορικά γεγονότα δέν ἀκολούθησαν τίς προβλέψεις τους. Ἀντί τό γεγονός αὐτό νά τούς ὁδηγήσει σέ μιά ριζική προσαρμογή τῆς θεωρίας στήν πράξη, δηλαδή στήν ὀφειλόμενη τακτική τῆς προσαρμογῆς στίς ἱστορικές ἐξελίξεις, παρατηροῦμε ὅτι προσπαθοῦν συχνά νά δικαιώσουν πάση θυσία τήν πολιτική τους πράξη «προσαρμόζοντας» τά γεγονότα στή θεωρία! Καί, φυσικά, ἀφοῦ μιά τέτοια προσαρμογή εἶναι ἀδύνατη στή ζωή, δέν κάνουν τίποτε ἄλλο παρά νά ἀποσιωποῦν εἴτε καί νά παραποιοῦν τά ἱστορικά γεγονότα, γιά νά τά «προσαρμόσουν» ἔτσι στίς προβλέψεις τους. Πράγματι, αὐτή ἡ ἀλλεργία πρός τά γεγονότα φαίνεται ἀνάγλυφα στίς περίφημες ἀναθεωρήσεις τῆς Μεγάλης Σοβιετικῆς Ἐγκυκλοπαιδείας καί γενικότερα στήν κακοποίηση τῆς ἱστορικῆς ἀλήθειας. Μπορεῖ ν’ ἀλλάξει ποτέ ἕνα ἱστορικό γεγονός, ὅπως φέρ’ εἰπεῖν ὅτι ὁ Τρότσκυ ἦταν ὁ ἀρχηγός τοῦ Κόκκινου Στρατοῦ κατά τήν Ὀκτωβριανή Ἐπανάσταση; Ἤ ὅτι ὁ Στάλιν ὑπῆρξε ὁ ἀρχιστράτηγος στόν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο; Ἤ ὅτι ἡ μάχη ἔγινε στό Στάλινγκραντ καί ὄχι στό Βόλγκογκραντ; Ἤ ὅτι ὁ τάδε ἡγέτης εἴτε κάποια ἄλλη προσωπικότητα προέβη σ’ αὐτές τίς ἱστορικές πράξεις;

Ὑπάρχει τό ἱστορικό γεγονός καί ὑπάρχει καί ἡ ἱστορική κρίση. Ὅσον ἀφορᾶ τό πρῶτο, δέν μποροῦμε νά τ’ ἀγγίζουμε. Ἔγινε ἔτσι καί ὄχι ἀλλιῶς. Ὑπάρχει καί θά ὑπάρχει πάντα, καί καμιά ἀνθρώπινη δύναμη δέν μπορεῖ νά τό ἀλλάξει. Γιατί ὑπάρχει στό παρελθόν, καί ὁ ἄνθρωπος δέν μπορεῖ νά γυρίσει καί νά μεταβάλει τό παρελθόν! Ὅσον ἀφορᾶ τήν ἱστορική κρίση, ἐκεῖ φυσικά ἔχουμε τό δικαίωμα νά ζυγίζουμε καί νά ἐκτιμοῦμε ὅπως θέλουμε τά ἱστορικά γεγονότα.

Η ΠΑΡΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΙΔΕΩΔΟΥΣ

Ἄς ἔρθουμε ὅμως στό θέμα μας. Ποιά εἶναι τά σημερινά ἱστορικά γεγονότα πού χαρακτηρίζουν τήν πορεία τοῦ κομμουνιστικοῦ κινήματος; Ποιά εἶναι τά ἀντικειμενικά στοιχεῖα πού χαρακτηρίζουν τά σοσιαλιστικά κράτη καί τίς διακρατικές σχέσεις τους; Ποιά εἶναι τά κύρια γνωρίσματα στίς σοσιαλιστικές κοινωνίες; Ἐάν, φυσικά, ποῦμε ὅτι ὁ ἀντικειμενικός σκοπός τῆς σοσιαλιστικῆς ἐπανάστασης ἦταν ἡ γρήγορη οἰκονομική ἀνάπτυξη μιᾶς χώρας, ἡ ὀργάνωση καί ἡ γενίκευση τῆς παιδείας καί τῆς ὑγιεινῆς, ἡ ἱκανοποίηση τῶν βασικῶν ἀναγκῶν τοῦ λαοῦ –ἰδιαίτερα τῶν ἀγροτῶν, πού στίς χῶρες αὐτές, ὅπως εἶναι γνωστό, ζοῦσαν σέ πρωτόγονες συνθῆκες–, ἡ ἰδιαίτερη κρατική φροντίδα γιά τό παιδί καί τή νεολαία, ἡ προσπάθεια γιά τήν πολιτιστική ἀνάπτυξη τῶν μαζῶν, ἡ ὀργάνωση τῶν ἐνόπλων δυνάμεων τῆς χώρας καί πολλά ἄλλα, τότε, φυσικά, δέν μποροῦμε παρά νά συμφωνήσουμε μέ τήν ἄποψη ὅτι ὁ σοσιαλισμός ἔχει θριαμβεύσει στίς χῶρες αὐτές.

Εἶναι ὅμως τάχα αὐτός ὁ ἀντικειμενικός σκοπός τῆς σοσιαλιστικῆς ἐπανάστασης; Δηλαδή ἡ δημιουργία ὅλων τῶν πλαισίων, κρατικῶν, κομματικῶν, διοικητικῶν, οἰκονομικῶν, πού δημιουργοῦν καί ἐξασφαλίζουν τό ἐπίπεδο ζωῆς χάρη στά ἀντίστοιχα ἐπίπεδα παραγωγῆς κ.λπ.; Νομίζω ὅτι κατ’ ἀρχάς αὐτά τά πλαίσια καί αὐτά τά ἐπίπεδα μποροῦμε νά τά συναντήσουμε –ἔτσι ἤ ἀλλιῶς, πιό πάνω ἤ πιό κάτω– ἀκόμα καί σέ πολλές καπιταλιστικές χῶρες. Ἑπομένως, δέν εἶναι τά «πλαίσια» καί τά «ἐπίπεδα» αὐτά καθαυτά πού χαρακτηρίζουν τό σοσιαλισμό, ἀλλά α) ἡ διαδικασία μέ τήν ὁποία δημιουργοῦνται καί β) ἡ σκοπιμότητα τήν ὁποία ὑπηρετοῦν. Δέν θά σταθῶ στίς πασίγνωστες διαφορές πού χαρακτηρίζουν τά δύο κοινωνικά συστήματα. Θά ὑπενθυμίσω ἁπλῶς ὅτι ἡ κοινωνική πορεία πρός τά ἐμπρός ἔγινε πάντοτε μέ κύριο στόχο τήν ὅλο καί μεγαλύτερη ἀπελευθέρωση τοῦ ἀτόμου.

Ἐπειδή δέ ὁ βασικός ἀντίπαλος τοῦ ἀνθρώπου ὑπῆρξε ἡ φύση, ἡ ἀνάγκη αὐτή, ἡ διαδικασία τῆς ἀπελευθέρωσης, συνδέεται ἄμεσα μέ τήν ἀνάπτυξη τῆς παραγωγῆς. Ἐξ οὗ καί ἡ βασική σχέση τῶν κοινωνικῶν ὁμάδων μέ τά μέσα τῆς παραγωγῆς. Αὐτός πού κρατᾶ τά μονοπώλια τῶν μέσων τῆς παραγωγῆς διαθέτει συγχρόνως καί τό μονοπώλιο τῶν ἀποφάσεων. Δηλαδή ἐλέγχει τό κέντρο ἀποφάσεων ἀπό τό ὁποῖο κρίνεται τό ἱστορικό παρόν καί τό ἱστορικό μέλλον ὅλης τῆς κοινωνίας, ὅλου τοῦ λαοῦ, ὅλου τοῦ ἔθνους. Εἶναι φανερό ὅτι στήν κοινωνία ἐκείνη ὅπου τό μονοπώλιο τῶν ἀποφάσεων κατέχεται ἀπό μιά κοινωνική μειοψηφία ὅλα τά ὑπόλοιπα μέλη τῆς κοινωνίας –δηλαδή ὁ λαός– δέν εἶναι ἐλεύθερα.

Βλέπουμε ἔτσι ὅτι ἡ ἐλευθερία συνδέεται μέ τήν εὐθύνη. Ἐλεύθερος εἶναι ὁ ὑπεύθυνος. Ἰδιαίτερα ὁ ὑπεύθυνος γιά τήν ἱστορική μοίρα τή δική του καί τῶν παιδιῶν του. Ἔτσι, λοιπόν, ὁ σοσιαλιστής ἐπαναστάτης ἔρχεται νά τσακίσει μιά ἀκόμα δεσμευτική γιά τόν ἄνθρωπο ἱστορική σχέση. Μέ ποιόν τρόπο; Μέ τό πέρασμα τῶν μέσων παραγωγῆς ἀπό τήν ἀτομική στήν κοινωνική ἰδιοκτησία. Ὅμως γιά ποιόν λόγο; Γιά νά περάσει τό κέντρο ἀποφάσεων ἀπό τά χέρια μιᾶς μικρῆς κοινωνικῆς ὁμάδας –τῆς οἰκονομικῆς ὀλιγαρχίας– στά χέρια ὅλου τοῦ λαοῦ! Γιά νά φύγει ἡ ἱστορική εὐθύνη ἀπό τούς λίγους καί νά πάει ὄχι μόνο στούς πολλούς, ἀλλά σέ ὅλον τό λαό!

Γιατί, ὅπως εἴδαμε, μονάχα ἀπό τή στιγμή πού ὁ καθένας καί ὅλοι θά γίνουν οὐσιαστικά ὑπεύθυνοι γιά τήν ἱστορική τους μοίρα, μονάχα τότε θά γίνουν ἐλεύθεροι. Δηλαδή μονάχα τότε θά ἔχει ἐξυπηρετηθεῖ ἡ ἱστορική σκοπιμότητα –ἡ ἱστορική ἐπαναστατική ἀλλαγή– πού, ὅπως εἴδαμε, ἐπιδιώκει τή συνεχῆ τόσο ποσοτική ὅσο καί ποιοτική ἀπελευθέρωση τοῦ ἀνθρώπου.

Μέ βάση αὐτές τίς σκέψεις, ἄς δοῦμε τί ἔγινε καί τί γίνεται σήμερα στίς χῶρες τοῦ σοσιαλισμοῦ. Μέ τήν ἐπανάσταση, τά μέσα τῆς παραγωγῆς ἔγιναν πράγματι κοινωνική ἰδιοκτησία. Πέρασαν ἀπό τά χέρια τῆς οἰκονομικῆς ὀλιγαρχίας στά χέρια ὅλου τοῦ λαοῦ. Ὁ κάθε πολίτης εἶναι ἰδιοκτήτης τῶν ἐθνικῶν μέσων παραγωγῆς. Μέ τή δικαιολογία ὅμως ὅτι εἶναι τεχνικά ἀδύνατο νά συμμετέχει ὅλος ὁ λαός στή διαδικασία τῆς λήψης τῶν ἀποφάσεων παραχωρεῖ τό δικαίωμα αὐτό κατ’ ἀρχάς στό ΚΚ, πού βρίσκεται στήν κοινωνική πρωτοπορία. Στή συνέχεια, ἡ πολυπλοκότητα τῶν μηχανισμῶν διοικήσεως καί παραγωγῆς δημιουργεῖ διάφορες τεχνικές ὁμάδες ἀπό εἰδικευμένα διοικητικά καί οἰκονομικά στελέχη, πού, κατά κάποιον τρόπο, «προγραμματίζουν» τίς ἀποφάσεις. Γίνεται φανερό ὅτι εἶναι ὅλο καί πιό «δύσκολη» ἡ συμμετοχή τοῦ συνόλου τῶν κομμουνιστῶν στή διαδικασία τῆς λήψης τῶν ἀποφάσεων, γι’ αὐτό καί παραχωροῦν αὐτό τό δικαίωμα στήν Κεντρική Ἐπιτροπή, πού κι αὐτή μέ τή σειρά της τό ἐκχωρεῖ στό Πολιτικό Γραφεῖο, πού κι αὐτό ἀκόμα γιά μιά ἀρκετά μεγάλη χρονική περίοδο, ὅπως εἶναι γνωστό, τό παραχώρησε
στόν Ἕνα!

Βέβαια, σέ τελική ἀνάλυση, τό κέντρο ἀποφάσεων ἀπαιτεῖ τή συμμετοχή πολλῶν προσώπων. Μήπως ὅμως καί στόν καπιταλισμό τίς ἀποφάσεις τίς παίρνουν μόνον οἱ κεφαλαιοκράτες; Ὅπως εἶναι γνωστό, γύρω ἀπ’ αὐτούς σχηματίζονται πολύπλοκοι μηχανισμοί πού κυριαρχοῦνται ἀπό τούς γνωστούς μας τεχνοκράτες. Τό ἴδιο καί στό σοσιαλιστικό κράτος, γύρω ἀπό τούς ἀνώτατους κομματικούς ὑπεύθυνους ἔχουν δημιουργηθεῖ ἐξίσου πολύπλοκοι μηχανισμοί πού κυριαρχοῦνται ἐπίσης ἀπό τεχνοκράτες.

Ἔτσι, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι τά κέντρα ἀποφάσεων στούς δύο κόσμους παρουσιάζουν μεγάλες ὁμοιότητες. Φυσικά, στό σοσιαλιστικό κράτος ὅλα γίνονται ἐξ ὀνόματος τοῦ λαοῦ, πού ὅπως εἴδαμε εἶναι ὁ μοναδικός ἰδιοκτήτης τῶν μέσων παραγωγῆς καθώς καί ὁλόκληρου τοῦ πλούτου τῆς χώρας. Ὅμως γιατί νά γελιόμαστε; Νομίζω ὅτι φάνηκε ἀρκετά καθαρά ἀπό τήν ἀνάλυση πού προηγήθηκε πώς ἡ ἱστορική ἀλλαγή δέν ἀπαιτοῦσε νομική μονάχα ἀλλαγή, δηλαδή τήν ἀλλαγή τῆς νομικῆς θέσης τοῦ πολίτη ἀπέναντι στό κράτος, ἀλλά τήν οὐσιαστική συμμετοχή του σέ ὅλες τίς ἀποφάσεις πού ἀφοροῦν αὐτόν καί τό ἔθνος στό ὁποῖο ἀνήκει.

Δέν ἔγινε ἡ ἐπανάσταση γιά νά σκέφτεται καί νά δρᾶ καί πάλι ἐξ ὀνόματός του μιά μικρή ὁμάδα ἀνθρώπων, ἔστω ποιοτικά διάφορη. Μέ ἄλλα λόγια, πιστεύουμε ὅτι αὐτή ἡ βαθιά ἐπαναστατική ἀλλαγή μέ τό πέρασμα τῆς ἱστορικῆς εὐθύνης ἀπό τούς λίγους στό σύνολο τοῦ λαοῦ δέν ἔγινε! Τό κέντρο ἀποφάσεων, μέ διαφορετικές κοινωνικοπολιτικές ἀφετηρίες καί πλαίσια, παρέμεινε καί πάλι στά χέρια μιᾶς ἀσήμαντης μειοψηφίας, περιστοιχισμένης ἀπό τίς ἴδιες ὁμάδες τεχνοκρατῶν. Ποῦ ὀφείλεται αὐτή ἡ οὐσιαστική παραμόρφωση τοῦ σοσιαλιστικοῦ ἰδεώδους;

Σέ ὑποκειμενικούς ἤ σέ ἀντικειμενικούς παράγοντες; Νομίζω καί στά δύο. Δηλαδή τόσο στίς συγκεκριμένες ἱστορικές συνθῆκες μέσα στίς ὁποῖες γεννήθηκε καί ἀναπτύχθηκε τό πρῶτο σοσιαλιστικό κράτος τοῦ κόσμου ὅσο καί στό γεγονός ὅτι ἔγινε στή Ρωσία, δηλαδή σέ μιά χώρα μέ συγκεκριμένες ἐθνικές καί γεωπολιτικές συνθῆκες καί γνωρίσματα. Καί τό πιό σπουδαῖο ἴσως, ὀφείλεται καί στό ὅτι ὁ σοσιαλισμός ἦταν καί εἶναι συνεχῶς περιστοιχισμένος ἀπό θανάσιμους κινδύνους: καπιταλισμός, φασισμός-ναζισμός, ἰμπεριαλισμός. Ἐν πάση περιπτώσει, ἐκεῖνο πού ἔχει ἐνδιαφέρον εἶναι τό ἀποτέλεσμα, καί σέ σχέση μ’ αὐτό ἡ ἄποψή μου εἶναι ὅτι ἡ ἱστορική ἀλλαγή προχώρησε ἕως τή μέση τοῦ δρόμου.

Γιατί, ὅπως εἴδαμε, τά κάθε λογῆς «πλαίσια» καί οἱ «λειτουργίες» πού δημιουργήθηκαν στίς σύγχρονες χῶρες τοῦ σοσιαλισμοῦ δέν κατόρθωσαν νά ὁδηγήσουν στήν ἀναγκαία ἀπελευθέρωση τοῦ ἀτόμου – ἀπελευθέρωση, πού, κατά τή γνώμη μου, πρέπει νά ταυτίζεται μέ τήν ὑπεύθυνη, ὄχι μόνο θεωρητική, ἀλλά καί πρακτική, συμμετοχή τοῦ πολίτη στή διαδικασία τῆς λήψης τῶν ἀποφάσεων σέ ἐθνική κλίμακα. Γι’ αὐτόν ἀκριβῶς τό λόγο παρατηρεῖται καί στίς χῶρες αὐτές ἡ γνωστή μας πόλωση ἀνάμεσα στό λαό καί τούς μηχανισμούς ἐξουσίας, πού περιστοιχίζουν τό ἐθνικό κέντρο ἀποφάσεων. Ἐπίσης παρατηρεῖται ἡ ἴδια στήριξη, κατ’ ἐπιλογήν, τοῦ μηχανισμοῦ στούς ἐπιστήμονες καί στούς στρατιωτικούς· καί ἡ ἴδια ἀπώθηση πρός τούς ὑπεύθυνους πνευματικούς δημιουργούς, ἐπειδή ἀκριβῶς αὐτοί, ὡς γνήσιοι ἐκφωνητές τῶν λαϊκῶν καί ἱστορικῶν αἰτημάτων, ἐκφράζουν τήν ἱστορική ἀναγκαιότητα γιά τήν ὁλοκλήρωση τῆς ἐπαναστατικῆς ἀλλαγῆς μέ τήν οὐσιαστική ἀπελευθέρωση καί τό ἀνέβασμα τοῦ λαοῦ στό ὕψος τῆς ἱστορικῆς εὐθύνης. Ἑπομένως, παρατηρεῖται ἡ ἴδια μείωση τῆς φυσικῆς ἀκτινοβολίας τῶν πνευματικῶν ἐκπροσώπων τῆς κοινωνίας, τῶν ἐπιστημόνων καί τῶν πνευματικῶν δημιουργῶν, μέ τήν ἀφομοίωση τῶν πρώτων ἀπό τόν πανίσχυρο μηχανισμό καί τή διαρκῶς αὐξανόμενη ἐλάττωση τῆς ἀκτινοβολίας τῶν τελευταίων μέσω τῆς ἀποκοπῆς τους ἀπό τά ἐλεγχόμενα κέντρα προβολῆς τῆς πνευματικῆς δημιουργίας. Κατά συνέπεια, ἡ κρίση τῆς πνευματικῆς δημιουργίας, πού, ὅπως εἶναι γνωστό, ἀντανακλᾶ καί περιγράφει τήν ψυχική διάσταση μιᾶς κοινωνίας καί ἑνός λαοῦ, συνδέεται μέ τή διαδικασία τῆς πόλωσης, πού παρατηρεῖται σέ παγκόσμια κλίμακα καί πού τήν χαρακτηρίζει ἡ προοδευτική ὑπερσυγκέντρωση τῶν ἐθνικῶν καί διεθνῶν κέντρων ἀποφάσεων σέ ὅλο καί μικρότερες καί ὅλο καί λιγότερες ἡγετικές ὁμάδες, μέ τήν παράλληλη ἀπομάκρυνση τῶν λαῶν ἀπό τά παραπάνω ἐθνικά καί διεθνῆ κέντρα ἀποφάσεων καί τήν ὁλοένα αὐξανόμενη ἀδυναμία τῶν λαϊκῶν μαζῶν νά μετάσχουν στίς ἱστορικές εὐθύνες ἀπό τίς ὁποῖες κρίνεται τό παρόν καί τό μέλλον τῆς ἀνθρωπότητας.

Καταλήγουμε ἔτσι στό συμπέρασμα ὅτι, μέ βάση τά σημερινά δεδομένα, τά κριτήρια ἐπιλογῆς ἀνάμεσα στά δύο κοινωνικά συστήματα εἶναι κυρίως οἰκονομικοῦ χαρακτήρα. Καί ἴσως στό λόγο αὐτόν νά ὀφείλεται τό γεγονός ὅτι ἡ ἀκτινοβολία τῶν σοσιαλιστικῶν χωρῶν μεγαλώνει ἀνάλογα μέ τό πόσο φτωχή εἶναι μιά χώρα καί, ἀντίθετα, μικραίνει ἀνάλογα μέ τό πόσο πλούσιος εἶναι ἕνας λαός. Γιατί οἱ «φτωχοί» πιστεύουν ὅτι τό σοσιαλιστικό σύστημα, ὅπως ἐφαρμόζεται σήμερα, θά τούς βοηθήσει νά ἀναπτύξουν γρήγορα τόν ἐθνικό πλοῦτο στή χώρα τους, ἐνῶ οἱ «πλούσιοι» δέν βλέπουν τί θά εἶχαν νά κερδίσουν ἀπό μιά τέτοια ἀλλαγή. Γιατί, φυσικά, τό μόνο πού θά εἶχαν νά κερδίσουν θά ἦταν ἡ ὁλοκληρωμένη ἐλευθερία, δηλαδή, τόσο ἡ οἰκονομική ὅσο καί ἡ πολιτική καί μορφωτική. Καί στό σημεῖο αὐτό, ὅπως εἶναι γνωστό, οἱ τελικές ἐκτιμήσεις δέν εἶναι πάντοτε ὑπέρ τοῦ σοσιαλιστικοῦ κράτους...

Ὅμως, πιό πέρα ἀπ’ αὐτόν τό χαρακτήρα ὡς ἐπιλογή, νομίζω ὅτι ἡ βασική ἐπιλογή –μεγάλου ἱστορικοῦ χαρακτήρα– εἶναι αὐτή τή στιγμή ἐκείνη πού ἔχει σχέση μέ τήν παγκόσμια εἰρήνη. Δηλαδή, ποιό σύστημα ἀπό τά δύο ἔχει μέσα του τό σπόρο τοῦ πολέμου καί ποιό τή ρίζα τῆς εἰρήνης. Ἐκεῖνο δηλαδή πού προέχει αὐτή τή στιγμή εἶναι νά ζήσουμε.

Μετά, βλέπουμε τό πῶς θά ζήσουμε. Πάνω στό θέμα αὐτό, νομίζω ὅτι ἔχω ἀρκούντως ἐξηγήσει τήν προσωπική μου τοποθέτηση. Τώρα θά ἐπιχειρήσω μιά διαφορετικοῦ εἴδους ἀνάλυση. Ὅπως ἤδη εἴπαμε, ἡ ἀντικειμενική πορεία τῶν ἱστορικῶν γεγονότων ὁδήγησε στή σύγχρονη παγκόσμια πόλωση τῆς οὐσιαστικῆς ἄσκησης τῆς ἐξουσίας σέ παγκόσμια κλίμακα ἀνάμεσα στά δύο διεθνῆ ὑπερκέντρα ἀποφάσεων. Στή συνέχεια, εἴδαμε νά σχηματίζεται ἡ δυναμική ἐξισορρόπηση ἀνάμεσα στίς δύο τεράστιες πολεμικές μηχανές, κι αὐτή τήν παγκόσμια ἰσορροπία τήν ὀνομάσαμε «ἰσορροπία τοῦ τρόμου».

Ὅμως, ἡ ἐξισορρόπηση εἶναι κατά κάποιον τρόπο καί ἐξουδετέρωση. Ἑπομένως, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὁ δρόμος πού περνᾶ ἀπό τή δυναμική-πολεμική ἐπιβολή τοῦ ἑνός ἐπί τοῦ ἄλλου ἔχει κλείσει. Ἡ κούρσα τῶν ἐξοπλισμῶν δέν ὁδηγεῖ πουθενά. Ἤ, μᾶλλον, ὁδηγεῖ κάθε φορά σέ ἕνα καινούργιο «μηδέν».

Ποιός, λοιπόν, εἶναι ὁ δρόμος πού πρέπει νά ἀκολουθήσει ἡ ἀνθρωπότητα; Μέ ἄλλα λόγια, μέ ποιόν τρόπο θά βγοῦμε ἀπό τό ἀδιέξοδο πού δημιουργεῖτό σύγχρονο στάτους κβό; Ἡ ἀπάντηση εἶναι μία: μέ τήν ἐπανεμφάνιση τῶν λαϊκῶν μαζῶν στό προσκήνιο τῆς ἱστορίας. Μέ τόν ὅρο λαϊκές μάζες δέν ἐννοῶ, φυσικά, ἐκεῖνο τό λαϊκό κίνημα –ἀπό τήν κοινή γνώμη ὥς τήν ἐπαναστατική δράση– πού μέ τόν ἄλφα ἤ βῆτα τρόπο ἀποτελεῖ ὀργανικό ἐξάρτημα τοῦ στάτους κβό καί, ἑπομένως, σέ τελευταία ἀνάλυση τείνει νά τό καταστήσει ἀκόμα πιό ἰσχυρό, ἀλλά ἀντίθετα αὐτό πού ἔχει ὡς στόχο του τήν ἐξαφάνιση τῆς κυριαρχίας τῆς ἰσορροπίας τοῦ τρόμου στή διαμόρφωση τοῦ σύγχρονου ἱστορικοῦ γίγνεσθαι. Ἕνα τέτοιο διεθνές λαϊκό κίνημα, γιά νά βρίσκεται στό ὕψος τῆς ἱστορικῆς ἀναγκαιότητας, θά πρέπει νά ἀποβλέπει στήν ὁλοκληρωτική καί οὐσιαστική ἀπελευθέρωση τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου μέσω τῆς ὁλοκληρωμένης καί οὐσιαστικῆς δημοκρατικοποίησης τῶν οὐσιαστικῶν κέντρων ἀποφάσεων. Ἐπειδή ὅμως βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά μονοπώληση τῶν ἰδανικῶν τοῦ σοσιαλισμοῦ, εἶναι ἀνάγκη νά προηγηθεῖ ἡ ἀπομυθοποίηση τῆς σύγχρονης προοδευτικῆς ἰδεολογίας μέσω τῆς ριζικῆς ἀναθεώρησης μιᾶς σειρᾶς ἰδεολογικῶν προκαταλήψεων, πού, ἐξ ἀντικειμένου, ὑπηρετοῦν τή διατήρηση καί τήν ἐπιδείνωση τοῦ στάτους κβό καί τῆς ἰσορροπίας τοῦ τρόμου.

Ἀπό τή σειρά αὐτῶν τῶν σκέψεων βγαίνει τό συμπέρασμα ὅτι ἡ στρατηγική πού θά πρέπει νά ἀκολουθήσει ἕνα λαϊκό κίνημα ἤ ἕνας ὁλόκληρος λαός γιά νά πραγματοποιήσει βήματα πρός τά ἐμπρός πρέπει νά ἀποβλέπει βασικά στήν ἀποφυγή ὅλων ἐκείνων τῶν στόχων, μέσων καί μεθόδων πού μέ τόν ἄλφα ἤ βῆτα τρόπο μπορεῖ νά τόν ἐμπλέξουν ἄμεσα καί βαθιά στά γρανάζια τῆς λογικῆς τῆς ἰσορροπίας τοῦ τρόμου. Μπορεῖ καί πρέπει, δηλαδή, νά καταλήξουμε σέ συγκεκριμένα πρακτικά συμπεράσματα γιά τή ρέουσα πολιτική ζωή μιᾶς χώρας, πράγμα πού δέν παρέλειψα, νομίζω, νά κάνω σ’ αὐτό τό μελέτημά μου. Πράγματι, ἡ στρατηγική πού προτείνω γιά τό ἑλληνικό προοδευτικό κίνημα ἐμπνέεται καί καθοδηγεῖται ἀπό τούς παραπάνω προβληματισμούς. Ἡ ἴδια ἀρχή ἰσχύει, κατά τή γνώμη μου, γιά ὅλους τούς λαούς καί γιά ὅλα τά λαϊκά προοδευτικά κινήματα τοῦ κόσμου. Ἐμπλοκή στά γρανάζια τῆς ἰσορροπίας τοῦ τρόμου σημαίνει χτύπημα, σταμάτημα καί πισωγύρισμα αὐτοῦ τοῦ λαϊκοῦ-ἐθνικοῦ κινήματος. Τά γεγονότα τόσο τῆς Ἑλλάδας ὅσο καί τῆς Τσεχοσλοβακίας ἐπιβεβαιώνουν τήν ὀρθότητα αὐτῆς τῆς ἄποψης.

Για νά δημιουργηθεῖ ὅμως αὐτό τό –ἀπαραίτητο ἱστορικά– διεθνές ἀνεξάρτητο φιλειρηνικό καί προοδευτικό κίνημα, θά πρέπει ὅλοι οἱ γνήσιοι πνευματικοί δημιουργοί νά συνειδητοποιήσουν τίς τεράστιες ἱστορικές τους εὐθύνες. Αὐτοί μέ τό ἔργο καί τή δράση τους θά πρέπει νά διαγράψουν τήν ἀληθινή ψυχική διάσταση τῶν λαϊκῶν μαζῶν, πού, σέ ὅλα τά σημεῖα τῆς γῆς, διψοῦν γιά εἰρήνη, ἐλευθερία καί πρόοδο. Καί ἀφοῦ τά κέντρα τῶν ἀποφάσεων ἔχουν μονοπωλήσει τήν ὑλική βία, θά πρέπει, σιγά σιγά, οἱ λαοί ὅλου τοῦ κόσμου νά ἐξοπλίζονται μέ τό μόνο ὅπλο πού τούς ἀπομένει, δηλαδή μέ τήν πνευματική καί τήν ἠθική ὑπεροχή. Ἴσως ἡ ἐμφάνιση στό ἱστορικό προσκήνιο τῶν μεγάλων λαϊκῶν μαζῶν, καθοδηγημένων ὀρθά ἀπό τά ἰδανικά τῆς ἐποχῆς μας, νά βοηθήσει στό ἄνοιγμα τῆς ρεαλιστικῆς καί λογικῆς διεξόδου ἀπό τό σημερινό στάτους κβό, πού τόσα δεινά προκαλεῖ σήμερα σέ ἑκατομμύρια ἀνθρώπους καί πού τόσους τεράστιους κινδύνους περικλείει γιά τήν ἀνθρωπότητα.

«ΠΡΑΚΤΙΚΑ» ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ὅλες αὐτές οἱ σκέψεις ὁδηγοῦν σέ δύο «πρακτικά» συμπεράσματα: α) Γιά νά ὑπάρξει ἀληθινή καί πραγματική διέξοδος ἀπό τό σημερινό ἀδιέξοδο, θά πρέπει νά προηγηθεῖ ἡ ἀφύπνιση τῶν ἀληθινῶν ἐκπροσώπων τῶν λαῶν, δηλαδή ὅλων ἀνεξαιρέτως τῶν πνευματικῶν τους ὁδηγῶν. Μόνον ἔτσι θά μπορέσει νά δημιουργηθεῖ τό πραγματικά ἀνεξάρτητο φιλειρηνικό καί προοδευτικό κίνημα, πού θά συνενώσει ὅλους τούς λαούς τῆς οἰκουμένης μπροστά στό μεγάλο ὅραμα μιᾶς νέας ἐποχῆς, πού μποροῦμε νά τήν χαρακτηρίσουμε μέ δύο λέξεις: βασιλεία τοῦ ἀνθρωπισμοῦ. β) Ἕως ὅτου ὑπάρξει αὐτή ἡ πραγματικά ἀντάξια τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ ἱστορική λύση, καί γιά ὅσο ἡ λύση τῶν διεθνῶν προβλημάτων θά ἐξακολουθήσει νά ἐξαρτᾶται ἀπό τά δύο διεθνῆ ὑπερκέντρα ἀποφάσεων, εἶναι καλό γιά ὅλους τούς λαούς νά ξεπεράσουν τούς σύγ- χρονους πολιτικούς μύθους καί νά στραφοῦν πρός τή μοναδική ρεαλιστική κατάκτηση τῆς ἐποχῆς μας. Πῶς, δηλαδή, θά ἐξασφαλίσουν γιά τά μέλη τους τό μάξιμουμ τῆς ἐλευθερίας, τῆς δημοκρατίας, τῆς προόδου καί τῆς εὐημερίας, μέσα στά στενά περιθώρια πού ἐπιτρέπει ὁ σύγχρονος παγκόσμιος ἀνταγωνισμός.