Μπορεί η ζωή και το έργο μιας από τις εμβληματικότερες προσωπικότητες της νεότερης ιστορίας μας να συμπυκνωθούν σε 400 τετραγωνικά και 45 λεπτά;

Η έκθεση-αφιέρωμα που λειτουργεί στο φουαγιέ του Μεγάρου Μουσικής έχει μια σπάνια όσο και θλιβερή ιδιαιτερότητα: Ξεκίνησε ενώ το τιμώμενο πρόσωπο βρισκόταν εν ζωή και θα ολοκληρωθεί αφού αυτό έχει εγκαταλείψει τα εγκόσμια. Μια αποχώρηση που πλέον προσδίδει ένα άλλο ειδικό βάρος σε αυτήν την ανθολόγηση που διαπερνά έναν αιώνα συνταρακτικών γεγονότων στη ζωή του συνθέτη, στην Ελλάδα και στον πλανήτη.

Επισκέφθηκα την έκθεση «Ο γαλαξίας μου: Μίκης Θεοδωράκης» τη συννεφιασμένη μέρα της κηδείας του συνθέτη. Καθώς περιδιάβαινα τις ενότητές της, ολομόναχος (λόγω της πρωινής ώρας μάλλον), σκέφτηκα στιγμιαία πως αυτός ο χώρος ενδείκνυται για ένα διαφορετικό «λαϊκό προσκύνημα» όχι ως αποχαιρετισμό, αλλά ως επιβεβαίωση της παρουσίας του Μίκη τώρα και για πάντα, εδώ και παντού. Πάνω ακριβώς σε αυτήν τη σκέψη, ο ίδιος ο Μίκης ήρθε κατά κάποιον τρόπο να συμφωνήσει μαζί μου, καθώς το μάτι μου έπεσε πάνω σε ένα χειρόγραφο σημείωμα μιας προθήκης: «Είναι δύσκολο να πιστέψουμε πως εσύ που ζωντάνευες και θα ζωντανεύεις τις ψυχές μας με τα τραγούδια σου βρίσκεσαι εδώ μπροστά μας έτοιμος για το μεγάλο ταξίδι…». Ήταν το προσχέδιο του συνθέτη για τον επικήδειο ενός άλλου μεγάλου «παρόντα», του Βασίλη Τσιτσάνη. Αυτό το «ζωντάνευες και θα ζωντανεύεις τις ψυχές μας» είναι ένα σπανιότατο προνόμιο και όποιος το διαθέτει είναι σχεδόν σαν να κατέχει το συνθηματικό για τη λέσχη της αθανασίας. Και ουδείς διαφωνεί πως ο Μίκης Θεοδωράκης είναι εκλεκτό μέλος αυτής της λέσχης.

Μολονότι ο τίτλος «Γαλαξίας» προέρχεται από μια φράση του συνθέτη η οποία περιγράφει τη συνάφεια και τις συγγενικές σχέσεις του έργου του, η λέξη καταδεικνύει και την ευρύτητα του εγχειρήματος. Η έκθεση είναι ένα κερδισμένο στοίχημα, του πώς μπορεί μια προσωπικότητα με δράση πολλών δεκαετιών και με έντονη κοινωνική και καλλιτεχνική παρουσία να αντιπροσωπευτεί με τρόπο που να γίνεται αντιληπτό τόσο το πλήθος των πεπραγμένων της, όσο και το και το μέγεθος της αξίας της. Οι τρεις επιμελήτριες της έκθεσης, Ερατώ Κουτσουδάκη, Στεφανία Μεράκου και Βάλια Βράκα, καθώς και ο συντονιστής Αλέξανδρος Χαρκιολάκης, είχαν ένα ομολογουμένως δύσκολο έργο. Αφενός να χωριστούν ο βίος και η πολιτεία του Θεοδωράκη σε κεφάλαια και αφετέρου να ανθολογηθούν τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία καθενός από αυτά μέσα από ένα αχανές αρχείο. Τελικά προέκυψαν 16 ανεξάρτητες ενότητες –16 διαφορετικές ζωές, θα λέγαμε–, οι οποίες αγκαλιάζουν κάθε πτυχή της συγκλονιστικής πορείας του συνθέτη και οι οποίες ξετυλίγονται η καθεμία με το δικό της χρονολόγιο και το δικό της σάουντρακ. Και, φυσικά, τα δικά της πολύτιμα τεκμήρια.

Στην ουσία, στο ισόγειο του Μεγάρου Μουσικής στήθηκε ένα μικρό «Μουσείο Μίκη Θεοδωράκη» όσο πιο πλήρες επιτρέπει το υλικό, δηλαδή το προσωπικό αρχείο του συνθέτη, το οποίο έχει στην κατοχή της η Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη». Στην είσοδο της έκθεσης, μας υποδέχεται ο ίδιος ο «γαλαξίας»: ένας εντυπωσιακός τεράστιος πίνακας που περιέχει εν είδει αστερισμών όλα τα μουσικά έργα του δημιουργού και τα οποία είναι κυριολεκτικά αμέτρητα. Πρώτος σταθμός ο «συμφωνικός» Μίκης ντυμένος με τη διακριτική μουσική της «Ελληνικής Αποκριάς». Είναι η πρώτη από τις ενότητες, για να ακολουθήσουν ο Θεοδωράκης «των ποιητών», οι «Διαδηλώσεις», οι μουσικές για «Σινεμά και Θέατρο», οι «Λαμπράκηδες», οι «Εξορίες», ο «Διανοούμενος», ο «Πολιτικός»… Σε καθεμία από αυτές τις ενότητες θα βρούμε χαρακτηριστικά εκθέματα που σύντομα καταλαβαίνουμε ότι υπερβαίνουν το ίδιο το πρόσωπο και γίνονται ιστορία, τόσο ελληνική όσο και παγκόσμια: Μια επιστολή του Οδυσσέα Ελύτη που περιγράφει την πρώτη αντίδραση του ποιητή όταν άκουσε για πρώτη φορά τη μουσική του «Άξιον Εστί» («Πρώτη φορά παίρνω φάκελο με νότες… δεν ήξερα πώς να το διαβάσω… Βρήκα έναν νεαρό που μου το έπαιξε στο πιάνο και μου το τραγούδησε…»). Ένα έγγραφο του Ελληνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας από το 1961, που τον πληροφορεί πως το τραγούδι του «Απαγωγή» έχει εγκριθεί για να συμμετάσχει στον 30ό Διαγωνισμό Ελαφρού Τραγουδιού. Ένα προσχέδιο για το εναρκτήριο μανιφέστο της Νεολαίας Λαμπράκη. Προσωπικά αντικείμενα (από την αστυνομική ταυτότητα και τον βαφτιστικό του σταυρό μέχρι πακέτα «Άσσος κασετίνα» με σημειώσεις), πλήθος φωτογραφικού υλικού, άφθονες χειρόγραφες παρτιτούρες, προγράμματα, αφίσες, εκδόσεις βιβλίων του αλλά και βιβλία για τον ίδιο, το σύνολο της δισκογραφίας του σε εξώφυλλα καθώς και μια οθόνη όπου προβάλλονται σκηνές από κινηματογραφικά έργα.

Μιλώντας για εικόνα και ήχο, να πούμε ότι οι μουσικές από τις όμορες ενότητες εισχωρούν αναπόφευκτα η μία μέσα στην άλλη, δημιουργώντας μια ηχητική παραδοξότητα διόλου ενοχλητική πάντως, ούτε όταν η Ενάτη του Μπετόβεν (στην ενότητα «Νεανίας») συναρμονίζεται με τη «Ρωμιοσύνη». Αυτό που ίσως απουσιάζει από την έκθεση, και θα ολοκλήρωνε την εικόνα του Θεοδωράκη, είναι η αίσθηση της πληθωρικής χειμαρρώδους προσωπικότητάς του, έτσι όπως έχει αποτυπωθεί σε έναν μεγάλο αριθμό συνεντεύξεων και ντοκιμαντέρ. Αυτό το χάρισμα που είχε να διηγείται σελίδες από τη ζωή του με έναν απίστευτα συναρπαστικό και γοητευτικό τρόπο.

Όπως και να ’χει, οι διοργανωτές της έκθεσης, δηλαδή η Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής», ο Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, έχουν φέρει εις πέρας μια εξαιρετική δουλειά, η οποία αξίζει να παραμείνει όσο γίνεται περισσότερο στον χώρο και θα ήταν ευχής έργον στο μέλλον να αξιοποιηθεί για κάτι μεγαλύτερο και αντάξιο της προσωπικότητας του Μίκη Θεοδωράκη.

Η έκθεση «Ο γαλαξίας μου: Μίκης Θεοδωράκης» στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών διαρκεί έως τις 31 Δεκεμβρίου 2021