Βρισκόμαστε στην Αθήνα, την άνοιξη του 1967. Ο κίνδυνος επερχόμενου στρατιωτικού πραξικοπήματος γινόταν όλο και πιο έντονος. Ο Μίκης Θεοδωράκης βλέποντας την αδράνεια της Αριστεράς, με πρωτοβουλία του καλεί τους Λαμπράκηδες να συγκεντρωθούν στις 21 Απριλίου ώστε να συζητήσουν και να αποφασίσουν τις επόμενες ενέργειές τους, οι οποίες θα πρέπει να είναι μελετημένες και προσεγμένες. Την περίοδο αυτή ο Θεοδωράκης έχει μόλις τελειώσει την ηχογράφηση των τραγουδιών του δίσκου «Θαλασσινά φεγγάρια» με ερμηνευτές την Βίκυ Μοσχολιού και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Παράλληλα, ετοιμάζει τον νέο του δίσκο «Romancero Gitano» του Federico García Lorca σε ελεύθερη απόδοση του Οδυσσέα Ελύτη, αλλά και έναν κύκλο τραγουδιών του Μάνου Ελευθερίου με τίτλο «Λαϊκά».

Το ιστορικό

Στο πραξικόπημα των Συνταγματαρχών της 21ης Απριλίου 1967 ο λαός αιφνιδιάστηκε και παρέλυσε η χώρα. Όπως είναι φυσικό ματαιώθηκε κάθε καλλιτεχνική δραστηριότητα του συνθέτη. Ακολούθησαν αμέτρητες συλλήψεις και διώξεις αριστερών πολιτών, πολιτικών και διαφόρων στελεχών κομμάτων. Ο Θεοδωράκης δύο ημέρες μετά το πραξικόπημα, και αφού κατάφερε να διαφύγει τη σύλληψη, θεωρεί χρέος του να απευθύνει μία έκκληση αντίστασης σκεπτόμενος ότι πρέπει να υπάρξει μία φωνή μέσα στο μεγάλο πανικό που είχε δημιουργηθεί. Μία φωνή που θα δώσει θάρρος στο λαό και θα απειλήσει τη δικτατορία ακόμα και με θάνατο. Έτσι, στις 23 Απριλίου έγραψε ένα μήνυμα καλώντας όλους τους Έλληνες να ενωθούν για να μπορέσουν να οργανωθούν, ώστε να απομονώσουν και να διώξουν τη χούντα. Το κείμενο αυτό μοιράστηκε σε χιλιάδες σπίτια1. Το Μάιο του 1967 ιδρύει με εισήγηση δική του την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση κατά της Δικτατορίας, το ΠΑΜ (Πατριωτικό Μέτωπο) και εκλέγεται πρόεδρός του. Στόχος του ΠΑΜ ήταν, φυσικά, η ανατροπή της χούντας και η αποκατάσταση της ελευθερίας. 

Παράλληλα, η χούντα επέβαλε σκληρή λογοκρισία στους στίχους κάθε τραγουδιού που θεωρείτο ότι είχε κοινωνικό ή πολιτικό περιεχόμενο, ενώ στις 11 Ιουνίου απαγόρεψε τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη με ειδική διαταγή του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού, Στρατηγού Οδυσσέα Αγγελή. Απαγορεύτηκαν όλες οι ραδιοφωνικές μεταδόσεις των τραγουδιών του, η κυκλοφορία των δίσκων του, κάθε είδους εκτέλεση, ακόμα και ακρόαση. Όσοι τραγουδούν Θεοδωράκη, οδηγούνται σε έκτακτα στρατοδικεία.

Έτσι, ο Μίκης Θεοδωράκης, πρωταγωνιστής των εξελίξεων της περιόδου αυτής, έγινε ο κύριος στόχος της χούντας, αναγκαζόμενος να κρύβεται σε διάφορα σπίτια, όπως ένας φυγάς. Οι μέρες αυτές ήταν σκληρές για τον ίδιο, αλλά και για την οικογένειά του. Σχεδόν αδυνατούσε να βρει φιλόξενο σπίτι για να σωθεί από τους στρατιωτικούς και την αστυνομία. Ο κόσμος φοβόταν να τον φιλοξενήσει. Οι άνθρωποι της ασφάλειας τον αναζητούσαν για καιρό, ώσπου τελικά, τέσσερις μήνες μετά την επιβολή της δικτατορίας στην Ελλάδα, στις 21 Αυγούστου του 1967, τον συνέλαβαν σε ένα σπίτι-καταφύγιο στο Χαϊδάρι.

Οι ασφαλίτες τον έβγαλαν γυμνό από το σπίτι (λόγω σωματικής έρευνας) και τον έβαλαν σε ένα αυτοκίνητο, οδηγώντας τον στο “σφαγείο”… στα κρατητήρια (κολαστήρια σωστότερα) της Γενικής Ασφάλειας στην οδό Μπουμπουλίνας. Εκεί, σε συνθήκες απόλυτης απομόνωσης και στυγνών βασανισμών, κυριολεκτικά περιμένοντας την ώρα που θα τον εκτελέσουν, συνθέτει ένα σπουδαίο έργο: «Ο Ήλιος και ο Χρόνος». Το συνέθεσε σε ένα κομμάτι χαρτί που του φέρανε μετά από πολλές ημέρες απομόνωσης στο κελί του και αποτελεί μια κραυγή ελπίδας για τη ζωή. Ένα έργο για τη Ζωή και το Θάνατο.

Οι φρικτές στιγμές που ζούσε μέσα στα κρατητήρια και η καθυστέρηση της δίκης του τον οδήγησαν σε μια μεγάλη απεργία πείνας. Έπειτα από μερικές ημέρες μετεφέρθηκε στο νοσοκομείο των φυλακών Αβέρωφ και από εκεί εγκλείστηκε κατευθείαν στις φυλακές Αβέρωφ, στην λεωφόρο Αλεξάνδρας απέναντι από το γήπεδο του Παναθηναϊκού. Στις φυλακές Αβέρωφ οι συνθήκες κράτησης ήταν πιο ανθρώπινες σε σχέση με την Ασφάλεια στην οδό Μπουμπουλίνας. Στην περίοδο αυτή, μεταξύ άλλων, ήρθε σε επαφή για πρώτη φορά με τη Ρένα Χατζηδάκη (Μαρίνα). Έπειτα από ισχυρές διεθνείς πιέσεις, οι στρατιωτικοί δικτάτορες αναγκάστηκαν και απελευθέρωσαν τον Θεοδωράκη από τις φυλακές Αβέρωφ. Το Μάρτιο του 1968 η χούντα τον αφήνει ελεύθερο με αρκετές όμως ομάδες αστυνομικών να παρακολουθούν την κάθε του κίνηση. Την περίοδο αυτή ο ίδιος ζει στο σπίτι του στο Βραχάτι Κορινθίας κάνοντας συχνές επισκέψεις στην Αθήνα. Τον Αύγουστο του 1968 οι δικτάτορες αποφασίζουν να τον θέσουν σε κατ’ οίκον περιορισμό στο σπίτι του στο Βραχάτι, έπειτα από κάποιες δηλώσεις του κατά της χούντας. Πλέον δεν έχει το δικαίωμα να βγει από το σπίτι του αλλά ούτε και να δεχτεί επισκέψεις.

Η περίοδος αυτή αποδεικνύεται πολύ δημιουργική για τον ίδιο καθώς συνθέτει αρκετά σπουδαία έργα, όπως τα «Τραγούδια του Ανδρέα», τα «Επιφάνεια-Αβέρωφ» σε ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, τη «Νύχτα Θανάτου» σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου. Παράλληλα, ολοκληρώνει τον κύκλο τραγουδιών «Λαϊκά», πάλι σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου, και τέλος συνθέτει το πολύ σπουδαίο έργο «Κατάσταση Πολιορκίας» σε ποίηση της Ρένας Χατζηδάκη.

Ορισμένες ανησυχίες όμως των χουντικών για πιθανή απόδρασή του στο εξωτερικό, οδήγησαν τους δικτάτορες να πάρουν νέες, πιο σκληρές αποφάσεις. Ο Μίκης έπρεπε να εξοριστεί σε πιο “ασφαλές” μέρος. 

Τότε δόθηκε η εντολή να βρεθεί το πιο απομακρυσμένο σημείο και να τον απομονώσουν εκεί αμέσως. Στις 21 Αυγούστου 1968 μεταφέρθηκε εσπευσμένα στο κέντρο της Πελοποννήσου, στο ερημικό ορεινό χωριό της Αρκαδίας, τη Ζάτουνα, κοντά στη Δημητσάνα, στο οποίο κατοικούσαν περίπου 20 οικογένειες. Η Ζάτουνα, εκτός του ότι ήταν αρκετά ερημικό χωριό, είχε και τη φήμη ότι ήταν αντικομμουνιστικό. Έτσι, εξόριστος στη Ζάτουνα, σε κατ’ οίκον περιορισμό, ο Μίκης Θεοδωράκης δεν είχε κανένα δικαίωμα ως πολίτης.
 

Τη φύλαξη του Μίκη Θεοδωράκη ανέλαβε μια ολόκληρη διμοιρία χωροφυλάκων, οι οποίοι περιπολούσαν το σπίτι και ολόκληρο το χωριό, σε εικοσιτετράωρη βάση. Ο ίδιος είχε το δικαίωμα να κυκλοφορήσει στο χωριό μόνο για τέσσερις ώρες την ημέρα, με συνοδεία δύο αστυνομικών και ήταν υποχρεωμένος να παρουσιάζεται δύο φορές την ημέρα στο αστυνομικό τμήμα. Οι χωροφύλακες είχαν εντολές να μην επιτρέπουν την επικοινωνία του Θεοδωράκη με τον έξω κόσμο. Βρισκόταν σε πλήρη απομόνωση. Η γυναίκα και τα παιδιά του υποβάλλονταν σε έρευνες κάθε φορά που έβγαιναν και ξαναέμπαιναν στο χωριό. Κατά διαστήματα οι χωροφύλακες λάμβαναν νέες διαταγές για αιφνίδιες έρευνες μέσα στο σπίτι. Οι διαταγές αυτές για αιφνίδιες έρευνες κύριο σκοπό τους είχανε περισσότερο να αναστατώσουν παρά να ερευνήσουν για οτιδήποτε απαγορευμένο.

Τον πρώτο καιρό δεν του επέτρεπαν να έχει και να διαβάζει βιβλία και περιοδικά. Δεν επέτρεπαν, επίσης, να έχει κάποια αλληλογραφία, ενώ απαγορευόταν ακόμα και οι ίδιοι οι χωροφύλακες να του μιλάνε. Αλλά καθώς ήταν κι αυτοί “εξόριστοι” κι απομονωμένοι μαζί με τον ίδιο, με τον καιρό άρχισαν να τον συμπαθούν, αλλά και να εξοικειώνονται με τη μουσική του. Στην ουσία, έγιναν το πρώτο ακροατήριο των τραγουδιών από τις «Αρκαδίες» που συνέθετε ο Θεοδωράκης στο πιάνο. Όπως ο ίδιος έχει δηλώσει, οι ίδιοι οι χωροφύλακες του ζήταγαν να παίξει τα τραγούδια του.

Τέλη του Οκτώβρη του 1969, και με σκοπό την πιο σκληρή απομόνωσή του, μεταφέρεται δέσμιος στις φυλακές του στρατοπέδου του Ωρωπού. Τελικά, την άνοιξη του 1970 η δικτατορία του επέτρεψε να φύγει από την Ελλάδα, μετά από γαλλική παρέμβαση και από πολλά διαβήματα αλληλεγγύης με πρωτοβουλία πολλών προσωπικοτήτων από πάρα πολλές χώρες. Με αυτό τον τρόπο ο Θεοδωράκης εξορίζεται στο Παρίσι τον Απρίλιο του 1970, αλλά η χούντα κρατά την οικογένειά του στην Ελλάδα.

Όλο αυτό το διάστημα των περιπετειών του στην εξορία και στις φυλακές, ο Μίκης Θεοδωράκης δε σταμάτησε ούτε μια στιγμή να συνθέτει μουσική και να παράγει έργο.

Η Ζάτουνα

Η Ζάτουνα της ορεινής Αρκαδίας είναι ένα πανέμορφο χωριό περίπου 4χλμ δυτικά από τη Δημητσάνα. Είναι πατρίδα του ήρωα Στάικου Σταϊκόπουλου και γενέτειρα αλλά και τόπος καταγωγής πολλών αγωνιστών του ‘21 και μελών της Φιλικής Εταιρείας. Από τον Αύγουστο του 1968 μέχρι τον Οκτώβριο του 1969 η Ζάτουνα έμελλε να “φιλοξενήσει” το Μίκη Θεοδωράκη και την οικογένειά του στα δύσκολα χρόνια της εξορίας του, αφού θεωρούταν από την Χούντα των Συνταγματαρχών ως αντικαθεστωτικός. Να σημειώσουμε ότι το σπίτι που έμενε ο Θεοδωράκης στην Ζάτουνα σώζεται μέχρι και σήμερα.

Η Ζάτουνα της ορεινής Αρκαδίας είναι ένα πανέμορφο χωριό περίπου 4χλμ δυτικά από τη Δημητσάνα. Είναι πατρίδα του ήρωα Στάικου Σταϊκόπουλου και γενέτειρα αλλά και τόπος καταγωγής πολλών αγωνιστών του ‘21 και μελών της Φιλικής Εταιρείας. Από τον Αύγουστο του 1968 μέχρι τον Οκτώβριο του 1969 η Ζάτουνα έμελλε να “φιλοξενήσει” το Μίκη Θεοδωράκη και την οικογένειά του στα δύσκολα χρόνια της εξορίας του, αφού θεωρούταν από την Χούντα των Συνταγματαρχών ως αντικαθεστωτικός. Να σημειώσουμε ότι το σπίτι που έμενε ο Θεοδωράκης στην Ζάτουνα σώζεται μέχρι και σήμερα. 

Το χρονικό διάστημα που βρίσκεται στην Ζάτουνα, συνθέτει συνεχώς. Μέχρι τον Οκτώβριο του 1969 συνέθεσε 11 κύκλους τραγουδιών με τον τίτλο «Αρκαδίες», τη μουσική της ταινίας «Ζ» του Κώστα Γαβρά και του Βασίλη Βασιλικού, το τραγούδι "Όταν χτυπήσεις δυο φορές" το οποίο αργότερα μπήκε στο δίσκο «Τα τραγούδια του Αγώνα» καθώς και το τραγούδι "Μαρκ Μαρσώ" το οποίο δεν κυκλοφόρησε ποτέ σε δίσκο. Παράλληλα συνέταξε και δεκάδες άρθρα και επιστολές πoλιτικoύ περιεχoμέvoυ. Αργότερα οι μελωδίες από τις Αρκαδίες χρησιμοποιήθηκαν ως πηγή έμπνευσης για τρία μεταγενέστερα μεγάλα έργα του συνθέτη. Στην όπερα “Μήδεια” το 1990, στις “Ευμενίδες” του Αισχύλου το 1987 και στο “Canto Olympico” που γράφτηκε το 1992 έπειτα από παραγγελία του Juan Antonio Samaranch για του Ολυμπιακούς αγώνες της Βαρκελώνης. Με αυτό τον τρόπο ο Μίκης Θεοδωράκης έκανε γνωστή τη Ζάτουνα παγκοσμίως, ενώ για τους κατοίκους της Ζάτουνας έχει μπει ήδη στο πάνθεο των αθανάτων.

Στις 5 Μαρτίου 1995 το Κοινοτικό Συμβούλιο της Κοινότητας Ζάτουνας ανακήρυξε με ομόφωνη απόφαση τον Μίκη Θεοδωράκη επίτιμο δημότη Ζάτουνας. Λίγες ημέρες μετά ανακηρύχθηκε και επίτιμος δημότης Τρίπολης. Το ίδιο έτος, στις 9 & 10 Δεκεμβρίου 1995, σε μια σεμνή τελετή το Κοινοτικό Συμβούλιο της Ζάτουνας τίμησε τα 70 χρόνια του Μίκη επιδίδοντας του ειδική αναμνηστική πλακέτα. Ακολούθησαν εκδηλώσεις προς τιμήν του με σημαντικούς καλλιτέχνες όπως ο Γιώργος Νταλάρας, η Μαρία Φαραντούρη κ.α.

Στις 6 Ιουλίου του 2002 στα Εξαμίλια της Κορινθίας εγκαινιάστηκε το «Ανοιχτό Θέατρο Μίκης Θεοδωράκης», ενώ λίγες ημέρες αργότερα στις 17 Αυγούστου ένα υπαίθριο θέατρο χτίστηκε αντίκρυ της Ζάτουνας, πάνω από το φαράγγι του Λούσιου, στον ευρύτερο ιστορικό χώρο της Δημητσάνας. Το θέατρο αυτό φέρει το όνομα: «Δημοτικό Θέατρο Δημητσάνας - Ζάτουνας Μίκης Θεοδωράκης», σαν μια ένδειξη αναγνώρισης τιμής και αγάπης στον πρόσωπό του μεγάλου συνθέτη αλλά και σαν μια διαρκή υπενθύμιση στο μέλλον, για τους αγώνες στο όνομα της Δημοκρατίας και της προσφοράς του στον πολιτισμό μας. Ο ίδιος ο Μίκη Θεοδωράκης παρέστη στα εγκαίνια του θεάτρου και είπε χαρακτηριστικά: "Αυτό το θέατρο είναι ό,τι ωραιότερο μου έχει συμβεί στη ζωή και για αυτό σας είμαι ευγνώμων, σε σας και στους συμπολίτες σας".

Απευθυνόμενος στον Δήμαρχο της Δημητσάνας, συνέχισε λέγοντας: "Φανταζόσουν τότε μια τέτοια εξέλιξη; Εσύ που δεν είχες δικαίωμα να βγεις ούτε στο μπαλκόνι του σπιτιού σου, πίστευες ότι θα ερχόταν κάποτε η ώρα να έχεις αντίκρυ στη Ζάτουνα ένα θέατρο στο όνομά σου; Και μάλιστα φτιαγμένο με τα υλικά της αγάπης των απλών και γνήσιων κατοίκων της περιοχής; Και ποιας περιοχής; Της τυλιγμένης στα φτερά της ιστορίας... Μιας ιστορίας κυριολεκτικά μπαρουτοκαπνισμένης... "

Στις 16 & 17 Αυγούστου του 2003 πραγματοποιήθηκε ένα αφιέρωμα στα τραγούδια της Ζάτουνας, στις "Αρκαδίες". Δυο συναυλίες με κεντρικό ερμηνευτή τον Γιώργο Νταλάρα, την Μαρία Σουλτάτου και τον Κώστα Θωμαΐδη. Στο ανοιχτό θέατρο "Μίκης Θεοδωράκης" της Δημητσάνας, απέναντι ακριβώς από τη Ζάτουνα αλλά και στο ανοιχτό θέατρο "Μίκης Θεοδωράκης" Εξαμιλίων Κορινθίας, κοντά στο σπίτι του συνθέτη στο Βραχάτι, παρουσιάστηκαν τραγούδια από τις Αρκαδίες I, III, IV, VIII, Ραντάρ, 18 Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, Επιτάφιο, Άξιον Εστί, Πολιτεία Α, Β κ.α.

Συγκινητικές στιγμές έζησε ο κόσμος που συνέρρευσε στο θέατρο στην Ζάτουνα. Ιστορική στιγμή ήταν όταν προς το τέλος, ο Μίκης ανέβηκε στην σκηνή μαζί με τους τραγουδιστές. Καθώς κοινό και τραγουδιστές τραγουδούσανε μαζί, απέναντι από το θέατρο, στην περιοχή της εξορίας του Μίκη, έκαναν σινιάλο, αναβοσβήνοντας τα φώτα, δίνοντας με τον τρόπο τους το δικό τους παρών! Ήταν από τις εκδηλώσεις που κρατάνε ζωντανές τις μνήμες καθώς επίσης φέρνουν πιο κοντά τους ανθρώπους, τους κάνουν να ξεχνάνε τις διαφορές τους και τους συμφιλιώνουν.

Στις 7 Οκτωβρίου 2007 ο δήμος της Δημητσάνας εγκαινίασε στην Ζάτουνα, σε υψόμετρο 1.050 μέτρων, το Διεθνές Κέντρο και Μουσείο «Μίκης Θεοδωράκης», παρουσία του ίδιου του συνθέτη. Στην εκδήλωση ακούστηκαν και τραγούδια από τις Αρκαδίες με την Μαρία Φαραντούρη και άλλους σημαντικούς καλλιτέχνες. Το Μουσείο Μίκη Θεοδωράκη Ζάτουνας βοηθά όχι μόνο την τουριστική ανάπτυξη του τόπου, αλλά και για το πνευματικό του μέλλον. Είναι ένα μη κερδοσκοπικό μουσείο, στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοικτό στο κοινό. Ένα ζωντανό κύτταρο μνήμης, με πολύπλευρη πολιτιστική δραστηριότητα και συνεργασίες με φορείς ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια.

Σήμερα, στη Ζάτουνα σχεδόν κάθε χρόνο διοργανώνονται σημαντικές πολιτιστικές εκδηλώσεις με τον τίτλο «Φεστιβάλ Θεοδωράκη», οι οποίες κρατάνε ζωντανή την ιστορία του τόπου.

Οι Αρκαδίες

Στην παρακάτω λίστα παραθέτουμε τους τίτλους των τραγουδιών που περιλαμβάνει η κάθε «Αρκαδία», καθώς και τις ημερομηνίες που γράφτηκε η κάθε μία. Επειδή ο Μίκης Θεοδωράκης πολλές φορές συνέθετε ταυτόχρονα περισσότερα από ένα έργα, οι ημερομηνίες που παρατίθενται είναι ενδεικτικές για την περίοδο σύνθεσης των έργων.

Αρκαδία I (σε ποίηση Μίκη Θεοδωράκη)
Σύνθεση: Δεκέμβριος 1968, Ζάτουνα
1. Ω, Βουνά
2. Είμαι Ευρωπαίος
3. Ψηλά στης Ρωσίας τα χιόνια
4. Η κοινωνία της καταναλώσεως (Στη Δύση)
5. Ο γιος μου είναι εννιά χρονών 

Αρκαδία II (σε ποίηση Μάνου Ελευθερίου)
Σύνθεση: Ιανουάριος 1969, Ζάτουνα
1. Τρία ποτάμια
2. Ο χρησμός
3. Η επικήρυξη
4. Στο παζάρι του φονιά
5. Intermezzo (ορχηστρικό)
6. Ήρθαν οι άνθρωποι με τα μαύρα
7. Intermezzo (ορχηστρικό)
8. O άνεμος γέννησε τη νύχτα
9. Ο λόγος ο στερνός
10. Πήρα τους δρόμους του ληστή
11. Αυτοί που θα ‘ρθουν μια βραδιά 

Αρκαδία ΙΙΙ (Για τη μάνα και τους φίλους)
(σε ποίηση Μάνου Ελευθερίου)
Σύνθεση: Φεβρουάριος 1969, Ζάτουνα
1. Μέσα σε κήπο κάθισα
2. Μάνα, το μάννα τ’ ουρανού
3. Του χάρου η μάνα
4. Σε λένε μάνα του Χριστού
5. Γλυκοφιλούσα Παναγιά
6. Ήσουν μπαξές 

Αρκαδία IV (Ωδαί) (σε ποίηση Ανδρέα Κάλβου)
Σύνθεση: Μάρτιος 1969, Ζάτουνα
1. Τα ηφαίστεια
2. Εις Σάμον
3. Αι ευχαί 

Αρκαδία V (Πνευματικό Εμβατήριο) 
(σε ποίηση Άγγελου Σικελιανού)
Σύνθεση: Φεβρουάριος 1969, Ζάτουνα
1. Σαν έριξα και το στερνό δαυλί
2. Γιγάντιες σκέψες
3. Κι είπα
4. Μοίρα
5. Ομπρός βοηθάτε
6. Ομπρός οι δημιουργοί
7. Σιμώνει ο νέος Λόγος
8. Έτσι, σαν έριξα και το στερνό δαυλί 

Αρκαδία VI (σε ποίηση Μίκη Θεοδωράκη)
Σύνθεση: Απρίλιος 1969, Ζάτουνα
1. Θούριον
2. Στον Άγνωστο Ποιητή 

Αρκαδία VII (σε ποίηση Τάκη Σινόπουλου)
Σύνθεση: Ιούνιος 1969, Ζάτουνα
1. Ο επιζών 

Αρκαδία VIII (σε ποίηση Μανώλη Αναγνωστάκη)
Σύνθεση: Ιούλιος 1969, Ζάτουνα
1. Μιλώ
2. Χάρης 1944 

Αρκαδία IX (σε ποίηση Κώστα Καλατζή)
Σύνθεση: Αύγουστος 1969, Ζάτουνα
1. Η μητέρα του εξόριστου 

Αρκαδία X (σε ποίηση Μίκη Θεοδωράκη)
Σύνθεση: Σεπτέμβριος 1969, Ζάτουνα
1. Ονομάζομαι Κώστας Στεργίου
2. Είχα τρεις ζωές 

Αρκαδία XI (σε ποίηση Νότη Περιγιάλη)
Σύνθεση: Οκτώβρης 1969, Ζάτουνα
1. Τρεις αντρειωμένοι βούλονται
2. Ήλιε μου, βγες
3. Αντισταθείτε (χορικό των γυναικών) 

Επειδή είναι σχετικά αδύνατο να καταγράψουμε όλες τις εκδόσεις δίσκων στις οποίες κυκλοφόρησαν οι «Αρκαδίες», θα αναφέρουμε τις πρώτες εκδόσεις και κάποιες μεταγενέστερες που αξίζουν αναφορά. Επίσης, αναφερόμαστε μόνο σε δίσκους με ολοκληρωμένες ηχογραφήσεις αυτών των έργων, καθώς και κάποιους άλλους εξίσου σημαντικούς δίσκους.

Αρκαδία Ι - Ηχογραφήσεις
1973. Παρίσι, Πέτρος Πανδής, Μίκης Θεοδωράκης (στο τραγούδι "Ο γιος μου")
197?. Ολλανδία & Γαλλία, Songs from Zatouna (Chants de Zatouna), Christina Cunne (1 τραγούδι)
1997. Ελλάδα, Αρκαδίες I VII VIII - Άνοδος ΠΜΕ Α-148. Πέτρος Πανδής, Μίκης Θεοδωράκης

Αρκαδία II - Ηχογραφήσεις
1973. Παρίσι, Chante le ballades de Mikis Theodorakis - Delta 50014. Πέτρος Πανδής,(τέσσερα τραγούδια)
1974. Νέα Υόρκη, New Songs - Paredon Records - PAR01021. Μίκης Θεοδωράκης
1974. Ολλανδία, Τα τραγούδια της Ζάτουνας - CNR 35059. Ντόρα Γιαννακοπούλου (επτά τραγούδια)
197?. Ολλανδία & Γαλλία, Songs from Zatouna (Chants de Zatouna), Christina Cunne (2 τραγούδια)
1976. Ελλάδα, Αρκαδία ΙΙ & ΙΙΙ - Lyra 3298. Μίκης Θεοδωράκης (τέσσερα μόνο τραγούδια)

Αρκαδία III - Ηχογραφήσεις
1974. Νέα Υόρκη, New Songs - Paredon Records - PAR01021. Μίκης Θεοδωράκης
1976. Ελλάδα, Αρκαδία ΙΙ & ΙΙΙ - Lyra 3298. Μίκης Θεοδωράκης

Αρκαδία IV - Ηχογραφήσεις
1971. Λονδίνο, Τα τραγούδια του αγώνα - Polydor 2393024. Μαρία Φαραντούρη, Μίκης Θεοδωράκης
1974. Ελλάδα, Τα τραγούδια του αγώνα - Minos MSM 217. Μαρία Φαραντούρη, Μίκης Θεοδωράκης 

Αρκαδία V - Ηχογραφήσεις
1970. Γαλλία, Πνευματικό Εμβατήριο - Ζωντανή ηχογράφηση από το Albert Hall του Λονδίνου - Polydor - 2490101. Μαρία Φαραντούρη, Αντώνης Καλογιάννης, Γιάννης Θεοχάρης. Παίζει η London Symphony Orchestra υπό τη διεύθυνση του συνθέτη.
2000. Ελλάδα, Πνευματικό Εμβατήριο - Ζωντανή ηχογράφηση από το ΑΠΘ. Έφη Σταμούλη, Μακαρία Ψιλιτέλλη, Παναγιώτης Καραδημήτρης, Κώστας Μιχαλακόπουλος, Ορχήστρα & Χορωδία του ΑΠΘ.
2002. Ελλάδα, Πνευματικό Εμβατήριο - Ζωντανή ηχογράφηση από το Ηρώδειο - Minos-Emi - 724358088625. Ανδρέας Κουλουμπής, Γιάννης Κότσιρας, Ιωάννα Φόρτη. Παίζει η ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης» μαζί με την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ υπό τη διεύθυνση του 
Ανδρέα Πυλαρινού.
2005. Γερμανία, Αυστρία, Ελλάδα, Resistance - Intuition - INT33782. Πνευματικό Εμβατήριο, Ντοκουμέντο σύνθεσης στη Ζάτουνα με το συνθέτη να τραγουδάει και να παίζει πιάνο.

Αρκαδία VI - Ηχογραφήσεις
1974. Ελλάδα, Αρκαδία 6-8 - Minos - MSM 219. Μαρία Φαραντούρη, Μίκης Θεοδωράκης
1974. Ολλανδία, Τα τραγούδια της Ζάτουνας - CNR 35059. Ντόρα Γιαννακοπούλου
197?. Ολλανδία & Γαλλία, Songs from Zatouna (Chants de Zatouna), Christina Cunne (2 τραγούδια) 

Αρκαδία VII - Ηχογραφήσεις
1972. ΕΜI - Μαρία Φαραντούρη
1974. Μαρία Φαραντούρη, Πέτρος Πανδής, Μίκης Θεοδωράκης. Αφροδίτη Μάνου, Pathe Marconi    Αρκαδία VIII - Ηχογραφήσεις
1972. ΕΜI - Μαρία Φαραντούρη
1974. Ελλάδα, Αρκαδία 6-8 - Minos - MSM 219. Μαρία Φαραντούρη, Μίκης Θεοδωράκης
1974. Μαρία Φαραντούρη, Πέτρος Πανδής, Μίκης Θεοδωράκης, Αφροδίτη Μάνου, Pathe Marconi    

Αρκαδία ΙΧ - Ηχογραφήσεις
Καμία (Ανέκδοτος κύκλος τραγουδιών)

Αρκαδία X - Ηχογραφήσεις
1998. Ελλάδα, Άσματα - Peregrina - 50131. Μαρία Φαραντούρη (μόνο το "Είχα τρεις ζωές")

Αρκαδία XI - Ηχογραφήσεις
Καμία (Ανέκδοτος κύκλος τραγουδιών)

Σκόρπιες εκτελέσεις
Να σημειώσουμε ότι στα τέλη του 1970, ο Μίκης Θεοδωράκης έστειλε κάποια τραγούδια από τις Αρκαδίες στο Μανώλη Μητσιά για να τα βγάλει σε δίσκο. Ο ίδιος όμως, λόγω της απαγόρευσης που είχε επιβάλει η στρατιωτική χούντα στα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη, δεν έβγαλε τότε σε δίσκο αυτά τα τραγούδια. Κατά καιρούς όμως έχει δισκογραφήσει κάποια, όπως το "Ήσουν μπαξές" (1994 – Πολιτεία Γ, μαζί με τη Δήμητρα Γαλάνη), το "Στο παζάρι του φονιά" (2004 - Άγιος ο έρωτας) και το "Μιλώ" (2006 – «Κιβωτός», μαζί με το Μίκη Θεοδωράκη).

Το τραγούδι "Μιλώ" έχει δισκογραφηθεί και με τον Αντώνη Καλογιάννη στο δίσκο «Νύχτα Θανάτου» το 1974, αλλά και με τον ίδιο το Μίκη Θεοδωράκη. Το 1976 ο Πέτρος Πανδής στον δίσκο του «chante les ballades de Mikis Theodorakis» ερμηνεύει τα "Στο παζάρι του φονιά", "Τρία ποτάμια", "Ο χρησμός" και "Αυτοί που θα ’ρθουν" από την «Αρκαδία ΙΙ». Την ίδια περίπου περίοδο, η Ντόρα Γιαννακοπούλου αμέσως μετά το δίσκο της «Τα τραγούδια της Ζάτουνας», ερμήνευσε στο δίσκο της «sings Mikis Theodorakis» τα τραγούδια "Γλυκοφιλούσα Παναγιά", "Ήσουν μπαξές" και "Του Χάρου η μάνα" από την «Αρκαδία ΙΙΙ». Το 1978 στο δίσκο «Οκτώβρης '78» συναντάμε το Γρηγόρη Μπιθικώτση σε δύο ακόμα τραγούδια από τις «Αρκαδίες II & III», το "Μέσα σε κήπο κάθισα" και το "Σε λένε μάνα του Χριστού". Το ίδιο έτος, στο δίσκο «Ταξίδι μέσα στη νύχτα» η Μαργαρίτα Ζορμπαλά ερμηνεύει το "Στο παζάρι του φονιά", το οποίο ερμήνευσε και ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου στον ομότιτλό του δίσκο το Δεκέμβριο του ίδιου έτους, ενώ το 2001 ακούμε τον Δημήτρη Μπάση στο τραγούδι "Μάνα, το μάννα τ' ουρανού" στο δίσκο «Η αγάπη είναι φωτιά». 

Τέλος, στον δίσκο «Μια ζωή Ελλάδα» (2004) ακούμε σε απόσπασμα την μοναδική ίσως επανεκτέλεση του τραγουδιού "Είμαι Ευρωπαίος" από την «Αρκαδία Ι», με την φωνή του Παύλου Ορκόπουλου. Φυσικά, δεκάδες είναι και οι επανεκτελέσεις τραγουδιών από τις «Αρκαδίες», από την βασική συνεργάτιδα του Μίκη Θεοδωράκη, την Μαρία Φαραντούρη. 

Οι «Αρκαδίες» έχουν ταξιδέψει και στο εξωτερικό. Στα μέσα της δεκαετίας του ’70 η Christina Cunne στον δίσκο της «Songs from Zatouna» ηχογράφησε 6 τραγούδια από τις Αρκαδίες. Το τραγούδι "Αυτοί που θα 'ρθουν" ξεκίνησε το ταξίδι του στο εξωτερικό το 1979 στον δίσκο της Milva «La mia Eta». Το ίδιο τραγούδι το ακούμε και με την φωνή της Arja Saijonmaa στους ζωντανούς δίσκους της «Mikis & Arja» (1992) και «Paijaa Mua» (1993) καθώς και με την Αμερικανίδα Jocelyn B. Smith στο δίσκο «Margarita» το 2000. Ο κιθαρίστας Rainer Rohloff στον ορχηστικό του δίσκο με τραγούδια του Θεοδωράκη «Songs for Guitar» (2003) διασκευάζει μεταξύ άλλων και τα τραγούδια "Αυτοί που θα ‘ρθουν", "Μάνα, το μάννα τ' ουρανού", "Γλυκοφιλούσα Παναγιά", "Intermezzo", "Πήρα τους δρόμους του ληστή" από τις «Αρκαδίες II & III». 

Η περίοδος της εξορίας του Θεοδωράκη στη Ζάτουνα ήταν από τις πιο δημιουργικές περιόδους της ζωής του συνθέτη, όπως έχει δηλώσει ο ίδιος: “Το πέρασμά μου από τη Ζάτουνα ήταν γεμάτο... μουσική. Πράγματι το έργο που έκανα τότε κατέχει μια ιδιαίτερη θέση μέσα στο σύνολο της μουσικής μου”.

Αρκαδία Ι
Στη Ζάτουνα, παρόλα τα αυστηρά μέτρα περιορισμού του Μίκη Θεοδωράκη, του επέτρεψαν να έχει το πιάνο του. Αυτό ήταν και το πρώτο πράγμα που έφερε στο μικρό δωματιάκι που ονόμαζε νέο “σπίτι” του και θα “φιλοξενούσε” τον ίδιο, τη γυναίκα του και τα δυο παιδιά τους. Παρόλα αυτά, όσο απίστευτο και αν ακούγεται, τους τέσσερις πρώτους μήνες, σχεδόν δεν άγγιζε το πιάνο. Ο κλοιός γύρω του ήταν ασφυκτικός. Τα μέτρα ηλίθια. Το να παίζεις τη μουσική του “κομμουνιστή Θεοδωράκη” ήταν αδίκημα που τιμωρούταν με βάση το Στρατιωτικό Νόμο, οπότε η ποινή της πολύχρονης φυλάκισης θα ήταν πολύ σκληρότερη από την ποινή της εξορίας. Σύντομα όμως ξεπέρασε τους φόβους του. Άρχισε να παίζει στο πιάνο τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι. Έπειτα είχε την ιδέα, να συνθέσει νέα δικά του τραγούδια, λέγοντας στον κόσμο ότι είναι τραγούδια του Χατζιδάκι. Για να το πιστέψουν, έβαλε σε τραγούδια του μικρά στιχάκια και μελωδίες από τραγούδια του Χατζιδάκι, π.χ. “Εκεί ψηλά στον Υμηττό” κ.α.
Οι καθημερινές συνθήκες διαβίωσής του, αλλά και το περιβάλλον στο οποίο ζούσε ο Μίκης Θεοδωράκης στην Ζάτουνα, τον ενέπνευσαν να γράψει τον πρώτο κύκλο τραγουδιών, που θα ονομάσει «Αρκαδία Ι».

Από τα βουνά της Ζάτουνας εμπνεύστηκε γράφοντας το πρώτο ποίημα και έπειτα τραγούδι. Ο λόγος του απόλυτα ποιητικός:

“Ω, Βουνά πανάρχαια, της Αρκαδίας βουνά,
Βουνά περήφανα, βουνά ανυπόταχτα, τίμια βουνά...”

Ολόκληρη η Ελλάδα είχε σκύψει το κεφάλι σε μερικούς παρανοϊκούς. Υπήρχαν στιγμές που έχανε την ελπίδα του για βοήθεια από τον κόσμο και από την απελπισία του έστρεφε τις ελπίδες του… στα έλατα:

“κι εγώ δεμένος κοιτάζω τα έλατα άλλη ελπίδα δεν έχω από τα δέντρα.”

Η βίαιη κακοποίηση του εννιάχρονου γιου του Γιώργου από τους χωροφύλακες ήταν η αφορμή για τη σύνθεση του ποιήματος:

“Ο γιος μου είναι εννιά χρονών εννιά χειμώνες εννιά καλοκαίρια
του βάλαμε στο βλέμμα κεραυνό τις θάλασσες κρατά στα δυο του χέρια.
Τα χέρια του τα σήκωσαν ψηλά την πλάτη του κολλήσανε στον τοίχο
μετράνε της ανάσας του τον ήχο κι ανασκαλεύουν τη μικρή του την καρδιά.”

Ενώ οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσε περιγράφονται γλαφυρά:

“Να ζούσαμε σε γκέτο εβραϊκό γύρω Γερμανούς φρουρούς θηρία
Ζάτουνα, χίλια εννιακόσια εξήντα οκτώ την τρίτη μου περνάμε εξορία”

Αρκαδία ΙΙ & III
Την ίδια περίοδο, κάτω από την πίεση της χούντας, ο Μάνος Ελευθερίου, θέλοντας να δώσει το στίγμα της εποχής εκείνης, έγραψε μία σειρά τραγουδιών. Αρχικά τα τραγούδια αυτά δεν προορίζονταν για τον Θεοδωράκη, αφού ο ίδιος ήταν απομονωμένος και χαμένος στη Ζάτουνα. Οι στίχοι του, όμως, δεν κατάφεραν να μελοποιηθούν από κανένα συνθέτη, αφού καμία εταιρία δεν έβγαζε αυτά τα τραγούδια. Έτσι, ύστερα από τρεις - τέσσερις μήνες και αφού τελειοποίησε τους στίχους του, αποφάσισε ότι ο Μίκης Θεοδωράκης είναι η μόνη λύση.

Παράλληλα, ένα αφιέρωμα του περιοδικού «Γυναίκα» στην Παναγία, τη μάνα του Χριστού, ήταν η αφορμή για να γράψει ο Μάνος Ελευθερίου μία ακόμα συλλογή τραγουδιών στο ίδιο θέμα, που ο ίδιος την ονομάζει «Τα τραγούδια για τη μάνα και τους φίλους».

Έπειτα από κάποιους μήνες στέλνει τα τραγούδια και από τις δύο συλλογές στο Μίκη στη Ζάτουνα. Χρειάστηκε να στηθεί ολόκληρη επιχείρηση ώστε να φτάσουνε με μυστικό τρόπο στα χέρια του Θεοδωράκη οι στίχοι του Μάνου Ελευθερίου. Χωρίς να χαθεί ούτε λεπτό, ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποιεί μέσα σε λίγες μέρες τους στίχους και τους δίνει τον τίτλο «Αρκαδία II» και «Αρκαδία IIΙ». Ο ίδιος ο Θεοδωράκης αναφέρεται για το "Χρησμό" του Μάνου Ελευθερίου, από την «Αρκαδία ΙΙ»: “Είναι, από τα πιο σπαρακτικά τραγούδια μου, το πιο αγαπημένο”. Το πιο γνωστό όμως τραγούδι της «Αρκαδίας IIΙ», είναι το χασάπικο "Μέσα σε κήπο κάθισα", το οποίο είναι ένα συμβολικό τραγούδι στο οποίο ο Μάνος Ελευθερίου παρομοιάζει την Ελλάδα σαν έναν όμορφο κήπο στον οποίο καθόταν ελεύθερος ο ίδιος με την παρέα του. Όλα αυτά όμως αλλάξανε με το νέο καθεστώς της δικτατορίας και πλέον “ο κήπος χάθηκε”. Σπουδαίο τραγούδι όμως είναι και το ζεϊμπέκικο "Του χάρου η μάνα". Στο ποίημα αυτό, όταν “του χάρου η μάνα” ζητάει βοήθεια από την Παναγία, αυτή την αγνοεί καθώς “κεντάει πουλιά σε μαρμαρένια βρύση”. Η αίτηση για βοήθεια στην Παναγιά έπεσε στο κενό.

Να σημειωθεί οτι το "Του χάρου η μάνα" μαζί με το "Μάνα, το μάννα τ' ουρανού" είναι τα μοναδικά ζεϊμπέκικα απ' όλους τους κύκλους των Αρκαδίων και ο ίδιος τα χαρακτηρίζει ως «τα ζεϊμπέκικα της Ζάτουνας».

Αρκαδία IV
Η αγάπη του Μίκη για τους κλασικούς Έλληνες ποιητές ήταν έκδηλη από τα παιδικά του χρόνια, όταν μελοποιούσε ποιήματα από τα σχολικά του βιβλία. Για να ισχυροποιήσει το αντιδικτατορικό φρόνημα και ξεσηκώσει τους όποιους απαθείς Έλληνες καταφεύγει στην ποίηση του Ανδρέα Κάλβου. Μελοποιεί αποσπάσματα από τις Ωδές του, που κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1826 με τον τίτλο "Τα λυρικά".

“Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία”
από την ωδή "Εις Σάμον"

“Tης θαλάσσης καλύτερα φουσκωμένα τα κύματα 'να πνίξουν την πατρίδα μου ωσάν απελπισμένην έρημον βάρκαν”
από την ωδή "Aι Ευχαί"
“Πώς, πώς της ταλαιπώρου πατρίδος δεν πασχίζετε 'να σώσητε τον στέφανον από τα χέρια ανόσια ληστών τοσούτων;”
από την ωδή "Tα Ηφαίστια"

Αρκαδία V
Μετά τα ποιήματα του Ανδρέα Κάλβου, ο Μίκης Θεοδωράκης αποφάσισε να μελοποιήσει το δημοφιλέστερο ίσως αντιστασιακό ποίημα του Άγγελου Σικελιανού, με σκοπό να αφυπνίσει τον κόσμο σε περίοδο “εθνικής ύπνωσης”. Το «Πνευματικό Εμβατήριο» το οποίο γράφτηκε από το Σικελιανό το 1948 την περίοδο του ελληνικού εμφυλίου πολέμου με νωπές ακόμα τις μνήμες της ναζιστικής κατοχής, μελοποιήθηκε από το Μίκη Θεοδωράκη και ενέπνευσε τους Έλληνες τον καιρό της δικτατορίας δίνοντας τους την δύναμη να παλέψουν μία ακόμα φορά για την ελευθερία και για τη δικαιοσύνη.

“Εμπρός βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα” ήταν το “σύνθημα” που μετέφερε ο Θεοδωράκης στους Έλληνες μέσα από τα λόγια του Άγγελου Σικελιανού.

Εδώ έγκειται η μουσική ιδιοφυία του Μίκη Θεοδωράκη. Υπήρξε ο πρώτος Έλληνας μουσικός που συνέθεσε τραγούδια βασισμένα στην σύγχρονη Ελληνική ποίηση. Η ποίηση ένιωθε να τον καλεί και ο ίδιος κατάφερε να βγάλει την μουσική της ποίησης μέσα από το λόγο και να την κάνει νότες. Το αποτέλεσμα ήταν η σύγχρονη ποίηση να περάσει στον απλό Έλληνα, στο λαό. Το λαϊκό ορατόριο «Πνευματικό Εμβατήριο», το οποίο ανήκει στα Μετασυμφωνικά έργα του συνθέτη, είναι ίσως ο πιο γνωστός κύκλος από τις «Αρκαδίες» και μαζί με το «Άξιον Εστί», είναι έργα που ο ίδιος ο συνθέτης αποκαλεί “έργα-σύμβολα” της προσπάθειάς του για την παλλαϊκή κατάκτηση του έντεχνου.

Μετασυμφωνική Μουσική & Τραγούδι - Ποταμός
Από τα πρώτα δείγματα μουσικής σύνθεσης του Θεοδωράκη παρατηρούμε πόσο πολύπλευρος, δημιουργικός, αλλά και καινοτόμος συνθέτης είναι. Μία από τις καινοτομίες στην ελληνική μουσική πραγματικότητα που εισήγαγε ο Μίκης Θεοδωράκης, είναι η λεγόμενη “Μετασυμφωνική Μουσική” αλλά και το “Τραγούδι-ποταμός”.

Στη Ζάτουνα. θεμελιώνει θεωρητικά τη “Μετασυμφωνική Μουσική” και ολοκληρώνει τα πρώτα τραγούδια τα οποία ο ίδιος ονομάζει “Τραγούδια - Ποταμός”. Στην πρωτότυπη αυτή φόρμα εντάσσονται τα έργα Αρκαδία VI, VII και VIII. Τα τραγούδια αυτά, εξαίσια “χημεία” ποιητικού λόγου και μουσικής, γεννήθηκαν τον Απρίλιο - Ιούλιο του 1969.
Η νέα αυτή φόρμα ορίζεται από τη δύναμη και τις ανάγκες του κειμένου. Τα τραγούδια-ποταμοί μορφολογικά διαφέρουν από το κλασσικό τραγούδι γιατί δε βασίζονται στην εναλλαγή ρεφρέν και κουπλέ στους στίχους ούτε στη μουσική. Η φωνή του τραγουδιστή, με τον κυρίαρχο στίχο, κυλά παρασύροντας τη μουσική διαρκώς χωρίς επαναλήψεις. Η μελωδική γραμμή δεν ανακυκλώνεται, αλλά αναπαράγεται καθώς μεταφέρει την ατμόσφαιρα τού ποιητικού κειμένου. Το κείμενο όπως και η μουσική τρέχει σαν ποταμός. Το «τραγούδι-ποταμός» εντάσσεται στην κατηγορία των μετασυμφωνικών έργων του συνθέτη.

Αρκαδία VΙ
Απομονωμένος στη Ζάτουνα ο Μίκης Θεοδωράκης γράφει πολιτικά και θεωρητικά κείμενα, μουσική και ποιήματα. "To Θούριο" και "Στον Άγνωστο Ποιητή", στην «Αρκαδία VI», είναι μια κραυγή προς το ελληνικό πνεύμα, όπως εκφράστηκε από τους μεγάλους ποιητές Ρήγα Φεραίο, Διονύσιο Σολωμό, Ανδρέα Κάλβο, Κωστή Παλαμά, Νίκο Καζαντζάκη, Άγγελο Σικελιανό.5 Τα ποιήματα αυτά, κατά τον ίδιο, σηματοδοτούν με τον καλύτερο τρόπο το πέρασμά του από τη Ζάτουνα.

Αρκαδία VII
Ο "Επιζών" σε ποίηση του Τάκη Σινόπουλου, ήταν ένα μεγάλο (μακρύ) ποίημα το οποίο άγγιξε το Μίκη Θεοδωράκη από την πρώτη στιγμή. Ήταν μία κραυγή αγωνίας για τον άνθρωπο με αβέβαιο μέλλον. Όπως στην «Κατάσταση Πολιορκίας», έτσι κι εδώ, ο συνθέτης θεώρησε επιβεβλημένη τη μελοποίηση του ποιήματος του Σινόπουλου με βάση τη συνεχή ροή του λόγου και τη μετασυμφωνική του ενορχήστρωση. Έτσι ο "Επιζών" αποτέλεσε ένα ακόμη “τραγούδι-ποταμό”, το οποίο όμως είναι από τα πλέον ξεχασμένα. Η δύναμη του τραγουδιού, όμως, καθηλώνει τον ακροατή από την πρώτη ακρόαση του.

Αρκαδία VIII
Μία στιγμή που περίμενε χρόνια ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν η στιγμή που θα μελοποιούσε στίχους του Μανώλη Αναγνωστάκη. Στις 29 Ιουλίου του 1969, ημέρα γενεθλίων του ίδιου, αποφάσισε ότι ήρθε η ώρα. Τα ποιήματα "Χάρης" και "Μιλώ" μιλούν για την Εθνική Αντίσταση και για τον Εμφύλιο Πόλεμο αντίστοιχα. Αποτελούν μάθημα ιστορίας για τη νέα γενιά στην οποία απευθυνόταν, κυρίως, ο Μίκης Θεοδωράκης. Η γλώσσα του Αναγνωστάκη ωμή, σκληρή και γλαφυρή. Σπάει κόκαλα. Παρόλη τη σκληρή γλώσσα του Αναγνωστάκη και τη σπαρακτική μουσική του Μίκη, η «Αρκαδία VIII» και κυρίως ο "Χάρης" ήταν τραγούδια που οι κάτοικοι της Ζάτουνας και ορισμένοι χωροφύλακες του Θεοδωράκη του ζητούσαν να παίζει συχνά στο πιάνο. Δεν ήταν τυχαίο αυτό.

Αρκαδία IX
Συναντώντας τυχαία το ποίημα του Κώστα Καλαντζή "Η μητέρα του εξόριστου" και έχοντας στη σκέψη του τη δική του μητέρα, θεώρησε αυτό το ποίημα ιδανικό μήνυμα προς τη μητέρα του. Δεν άργησε να το μελοποιήσει και με μια πρόχειρη ηχογράφηση του τραγουδιού με τη φωνή του ίδιου μεταδόθηκε το 1970 από ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας, όταν ο ίδιος βρισκόταν πλέον στις φυλακές του Ωρωπού. Παρόλα αυτά έως

και σήμερα δισκογραφικά παραμένει ανέκδοτο.

Αρκαδία X
Τέλη του Σεπτεμβρίου του 1969 οι συνθήκες διαβίωσης του ίδιου και της οικογένειάς του είχαν αρχίσει να τους δημιουργούν ψυχολογικά προβλήματα. Λόγω αυτών των προβλημάτων ψυχικής υγείας, ιδίως του γιου του Γιώργου, ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης ζήτησε να μεταφερθεί η οικογένειά του στην Αθήνα παίρνοντας την απόφαση να περάσει τον χειμώνα μόνος του στη Ζάτουνα.

Λίγες ημέρες μετά, εγκρίθηκε η μεταφορά της οικογένειάς του από τη Ζάτουνα. Τη χαρά όμως της είδησης αυτής διαδέχτηκε ο φόβος και η ταραχή. Προτού φύγουν από τη Ζάτουνα, έφτασε διαταγή για εξονυχιστική έρευνα της γυναίκας του και των παιδιών του, που θα γινόταν στο σπίτι τους.

Την ημέρα της έρευνας η φρουρά στο σπίτι του Θεοδωράκη ενισχύθηκε. Ήταν προφανές ότι οι χωροφύλακες κάτι ετοίμαζαν. Οπλισμένοι με περίσσεια υπομονή δέχτηκαν τους χωροφύλακες μέσα στο σπίτι τους. Τον ίδιο τον περιόρισαν στον χώρο της κουζίνας, ενώ οι κραυγές της γυναίκας του και των παιδιών του φανέρωναν τις απάνθρωπες συνθήκες υπό τις οποίες έγινε η σωματική έρευνα. Το κτήνος που υπέβαλε την αθώα του οικογένεια σε αυτό το βασανιστήριο έπρεπε να το πληρώσει. Σκέψεις για να τον σκοτώσει με τα ίδια του τα χέρια πέρασαν από το μυαλό του. 

Ευτυχώς την κρίσιμη αυτή ώρα σκέφτηκε λογικά και αποφάσισε να τον σκοτώσει διαφορετικά. “Να σκοτώσω την τιμή του, την υπόληψή του. Να περνά αύριο στο δρόμο και να τον φτύνουν. Να μείνει το όνομά του πλάι στου Εφιάλτη.”, αναφέρει ο ίδιος.
Ο Κώστας Στεργίου ήταν ο υπομοίραρχος που ήταν υπεύθυνος για τις απάνθρωπες συνθήκες. Ο Βησιγότθος, όπως τον αποκαλεί ο ίδιος.

Κλεισμένος στην κουζίνα, λοιπόν, και καθώς τα βασανιστήρια και οι φωνές συνεχίζονται στο διπλανό δωμάτιο, ο Μίκης Θεοδωράκης γράφει ένα ποίημα για να προσβάλει την τιμή του Βησιγότθου. Το ποίημα αυτό είναι γραμμένο σε μία χαρτοπετσέτα και είναι από τα πιο συγκινητικά ντοκουμέντα που περιλαμβάνει το Αρχείο του Μίκη Θεοδωράκη, στη Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη». Το ίδιο βράδυ, γεμάτος μίσος και οργή, μελοποίησε το ποίημά του αυτό με τίτλο "Ονομάζομαι Κώστας Στεργίου". Μαζί με το δεύτερό του ποίημα "Είχα τρεις ζωές" αποτελούν συμβολικά τραγούδια αυτής της ηλίθιας και βίαιης δικτατορίας.

Αρκετά είναι τα τραγούδια που συντέθηκαν την περίοδο εκείνη και δείχνουν τον τρόμο των καταστάσεων που έζησε ο συνθέτης, όπως ο «Ήλιος και ο Χρόνος», η «Αρκαδία I», η «Αρκαδία X», κλπ. Κυρίως στα τραγούδια της «Αρκαδίας X», οι στίχοι ήταν το κυρίαρχο στοιχείο παρά η μελωδία. Η σύνθεσή τους δεν είχε σαν στόχο να γίνουν μέρος του ρεπερτορίου του συνθέτη. Στόχος τους ήταν να περιγράψουν τις εναλλαγές της ψυχολογικής κατάστασης του συνθέτη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή της σύνθεσής τους.

Τα δύο τραγούδια της «Αρκαδίας Χ» πρωτοεκτελέστηκαν δημόσια σε συναυλία του Μίκη Θεοδωράκη στο Μενίδι το 1975. Επίσης σύμφωνα με το ηχητικό αρχείο που υπάρχει στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» και περιλαμβάνει ανέκδοτες ηχογραφήσεις του Μίκη Θεοδωράκη, η «Αρκαδία Χ» ακούστηκε και στις συναυλίες της Θεσσαλονίκης στις 12 & 13/4/1975 καθώς και στη Ν. Σμύρνη στο γήπεδο του Πανιωνίου στις 12/6/1975.

Το τραγούδι "Ονομάζομαι Κώστας Στεργίου" δε δισκογραφήθηκε ποτέ σε καμία εκτέλεση, ενώ το τραγούδι "Είχα τρεις ζωές" δισκογραφήθηκε για πρώτη φορά στο δίσκο «Άσματα» της Μαρίας Φαραντούρη που κυκλοφόρησε το 1998.

Αρκαδία XI
Η μεταφορά του Μίκη στις φυλακές του στρατοπέδου του Ωρωπού συνέπεσε χρονικά με την περίοδο που ο συνθέτης είχε αρχίσει να μελοποιεί το ποίημα «Ήλιε μου βγες» του Νότη Περγιάλη του κύκλου τραγουδιών «Αρκαδία XI». Η ατυχής αυτή χρονική σύμπτωση είχε σαν αποτέλεσμα να μην ολοκληρωθεί ποτέ η σύνθεση της ενδέκατης Αρκαδίας. Δυστυχώς, τα προσχέδια που έχουν διασωθεί δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για την ηχογράφηση των τραγουδιών και έτσι η «Αρκαδία ΧΙ» παραμένει ανολοκλήρωτη και δισκογραφικά ανέκδοτη.

Μερικοί στίχοι από τα αδισκογράφητα τραγούδια της Ζάτουνας

Ονομάζομαι Κώστας Στεργίου (ποίηση Μίκη Θεοδωράκη)

Ονομάζομαι Κώστας Στεργίου / προέρχομαι από τους Βησιγότθους, / Οστρογότθους, Μαυρογότθους

Κατοικώ σε σπήλαια / λαξεύω ρόπαλα / πίνω νερό σε κρανία.
Επάγγελμά μου ο θάνατος.

Ομως προσωρινώς υπηρετώ / το μεγάλο Δράκο / που με έχει αποσπάσει στην Αρκαδία.
Πάνω απ’ το δέρμα μου / φορώ στολή στους ώμους έχω αστέρια, / κρύβω το ρόπαλο επιμελώς / μέσα στη χλαίνη.

Ονομάζομαι Κώστας Στεργίου / προέρχομαι από τους Μαμελούκους / Μαυρολούκους, Σουσουλούκους είμαι διασταύρωση Νεάντερνταλ και λύκου.

Ομως σήμερα, προσωρινώς, / κυκλοφορώ με τζιπ, / τρομοκρατώ παιδιά και γυναίκες.

Εχω ειδικότητα στο ψάξιμο / ψάχνω ψυχές παιδιών και σταλάζω το φόβο / επιβάλλω το Νόμο / το Νόμο του μεγάλου Δράκου που μ’ έχει αποσπάσει προσωρινώς / στην Αρκαδία.

Μαρκ Μαρσώ (ποίηση Μίκη Θεοδωράκη)

Τι κι αν είμαι εξορία / να υπακούω στο φρουρό
έχω κάθε ελευθερία / το είπε ο κύριος Μαρσώ

Τι κι αν είμαι φιμωμένος / να μουγκρίζω όσο μπορώ
είμαι κατοχυρωμένος / το είπε ο κύριος Μαρσώ

Το ινστιτούτο Μπουμπουλίνας / ανεβάζει το ρυθμό
της Εθνικής Οικονομίας / το είπε ο κύριος Μαρσώ

Σκλάβος, ρές, δούλος, παρίας / είδατε άλλο λαό
σκλάβο της ελευθερίας; / το είπε ο κύριος Μαρσώ

Σημείωση: Ειρωνικό ποίημα για τον Γάλλο δημοσιογράφο Μαρκ Μαρσώ, ο οποίος την περίοδο της Ελληνικής Χούντας, έγραψε άρθρο στην γαλλική Λε Μοντ, το οποίο ήταν στην ουσία ένα εγκώμιο προς το χουντικό καθεστώς, αποκαλώντας το μάλιστα "αισθητά δημοκρατικότερο από το προηγούμενο". Τραγούδι γραμμένο στην Ζάτουνα, χωρίς όμως να μπει σε κάποια από τις Αρκαδίες. Παραμένει αδισκογράφητο. 

Η υποχρέωση του Μίκη και η ανάγκη του λαού

Ο Θεοδωράκης διοχέτευε στο εξωτερικό, με μυστικό τρόπο, κασέτες με πρόχειρες ηχογραφήσεις των νέων έργων του - με τη φωνή του και τον ίδιο στο πιάνο. Τα τραγούδια αυτά τραγουδιούνται κυρίως από τη Μαρία Φαραντούρη, τον Πέτρο Πανδή και την Μελίνα Μερκούρη σε διάφορες συναυλίες στην Ευρώπη και την Αμερική. Παράλληλα τα τραγούδια μεταδίδονται από ξένους ραδιοφωνικούς σταθμούς (ΒΒC, Deutche Welle, Φωνή της Αλήθειας κ.ά.). Με αυτό τον τρόπο κρατήθηκε ζωντανή η μουσική του Θεοδωράκη, μια εποχή που απαγορευόταν η μουσική του στην πατρίδα του.

Ο Θεοδωράκης διοχέτευε στο εξωτερικό, με μυστικό τρόπο, κασέτες με πρόχειρες ηχογραφήσεις των νέων έργων του - με τη φωνή του και τον ίδιο στο πιάνο. Τα τραγούδια αυτά τραγουδιούνται κυρίως από τη Μαρία Φαραντούρη, τον Πέτρο Πανδή και την Μελίνα Μερκούρη σε διάφορες συναυλίες στην Ευρώπη και την Αμερική. Παράλληλα τα τραγούδια μεταδίδονται από ξένους ραδιοφωνικούς σταθμούς (ΒΒC, Deutche Welle, Φωνή της Αλήθειας κ.ά.). Με αυτό τον τρόπο κρατήθηκε ζωντανή η μουσική του Θεοδωράκη, μια εποχή που απαγορευόταν η μουσική του στην πατρίδα του.

Οι ενορχηστρώσεις γίνονταν στο εξωτερικό, σχεδόν, χωρίς τις απαραίτητες υποδείξεις του συνθέτη. Ο ίδιος άκουγε κρυφά το αποτέλεσμα από τα βραχέα, σε τρανζιστοράκι που είχε αποκρύψει από τους δεσμοφύλακές του.

Στην τοπική εφημερίδα «Ζάτουνα» ο Μίκης Θεοδωράκης, περιγράφει με γλαφυρό τρόπο τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγραφε μουσική τα χρόνια της εξορίας.

“Το ότι μπορούσα κάτω από αυτό το άγχος να γράψω μουσική, είναι κάτι που θα μπορούσε να υπολογιστεί σοβαρά από αυτούς που θα αναλύσουν κάποτε τα έργα που έγραψα τότε. Τι άλλο μπορούσα να κάνω; Είχα εξάλλου υποχρέωση να αγωνίζομαι με κάθε μέσον για να δίνω θάρρος στο λαό μας και να ευαισθητοποιώ τη διεθνή κοινή γνώμη. Τη μια μέρα τα έγραφα και τ' ακούγανε όλοι -κάτοικοι και χωροφύλακες- ζωντανά να βγαίνουν από το σπίτι μου και σε δέκα-είκοσι μέρες τα παίζανε σταθμοί όπως του Λονδίνου, της Μόσχας ή του Παρισιού” 

Για το Μίκη Θεοδωράκη, η Ελευθερία του Ανθρώπου είναι το υπέρτατο αγαθό και ποτέ δεν έπαψε να αγωνίζεται για αυτήν, κυρίως μέσα από το έργο του. Αλλά και η ίδια του η ζωή ήταν ένας διαρκής αγώνας. Η πολιτική φιλοσοφία του ήταν και είναι σαφής, ξεκάθαρη και απόλυτη. Η στάση ζωής του μας διδάσκει ότι χωρίς αγώνα η Ελευθερία δεν κατακτιέται.

Η σύγχρονη ιστορική πραγματικότητα σημαδεύτηκε με συναυλίες και τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη.Τα τραγούδια του εξέφραζαν απόλυτα την κοινωνική και πολιτική εξέλιξη της εποχής. Η συμμετοχή του κόσμου στις συναυλίες ήταν οικουμενικών διαστάσεων, κυρίως μετά την πτώση της χούντας. Τα τραγούδια του Θεοδωράκη τροφοδότησαν τον λαό με όνειρα και ελπίδες. Ο λαός είχε ανάγκη από αυτά τα λυτρωτικά τραγούδια τα οποία έγιναν τα βασικά όπλα του στον αγώνα ενάντια στην δικτατορία, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε κάθε άλλο μέρος του κόσμου όπου οι άνομες εξουσίες διώκουν τον άνθρωπο. Έτσι, ο Μίκης Θεοδωράκης και τα τραγούδια του έγιναν το σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα υπέρ της δημοκρατίας και της ελευθερίας. Η ιστορία της εποχής αυτής, είναι η ιστορία του Μίκη Θεοδωράκη. 

Επίλογος

Δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Ένας άνθρωπος του πνεύματος αιχμαλωτίζεται, βασανίζεται, περιορίζεται και εξορίζεται. Ένας Έλληνας που για μία δεκαετία έχει γράψει περισσότερους από 9 κύκλους τραγουδιών: «Επιτάφιος», «Λιποτάκτες», «Πολιτεία Α & Β», «Άξιον Εστί», «Επιφάνεια», «Ρωμιοσύνη», «Μαουτχάουζεν», «Μικρές Κυκλάδες», μουσική για σπουδαίες θεατρικές παραστάσεις όπως το «Τραγούδι του νεκρού αδερφού», η «Όμορφη πόλη», η «Μαγική πόλη», η «Γειτονιά των Αγγέλων», αλλά και μουσική για ταινίες όπως ο «Ζορμπάς», και η «Φαίδρα», οι οποίες διαφήμισαν την Ελλάδα και τον Ελληνισμό στο εξωτερικό με τον καλύτερο τρόπο.

Αυτός ο Έλληνας δολοφονείται πνευματικά από μία χούφτα ηλιθίων. Η περίπτωσή του Θεοδωράκη δεν έχει προηγούμενο στη παράδοση της μουσικής και αποτελεί μαύρη στιγμή στην Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία. Για πολλά χρόνια, τα τραγούδια του διασημότερου Έλληνα συνθέτη δεν μπορούσαν να ακουστούν ελεύθερα στην ίδια του την πατρίδα λόγω της χουντικής απαγόρευσης.

Ο περιορισμός, όμως, ενός πνευματικού ανθρώπου σε ένα σπίτι για δεκατέσσερις μήνες, είχε σαν αποτέλεσμα έναν δημιουργικό πυρετό. Μία θύελλα έμπνευσης που απέδωσε 10 ολοκληρωμένα μουσικά έργα. Τις Αρκαδίες. Τα τραγούδια της Ζάτουνας, τα οποία αποτυπώνουν με τον καλύτερο τρόπο τα στάδια της έμπνευσης του δημιουργού τους. Κάνοντας μια βόλτα στις Αρκαδίες θα δούμε τη ρομαντική διάθεση του Μίκη Θεοδωράκη στην «Αρκαδία Ι», την οποία διαδέχεται ο λυρισμός στην «Αρκαδία ΙΙ». Θα δούμε την ανάγκη του για επιστροφή στους λαϊκούς δρόμους στην «Αρκαδία ΙΙΙ», ενώ δε θα αργήσει να εμπνευστεί από τους Έλληνες ποιητές, την ποίηση των οποίων θα χρησιμοποιήσει για να ενισχύσει τον αντιδικτατορικό αγώνα («Αρκαδίες IV & V»). Φυσικό επακόλουθο ήταν η απόδοση τιμής από τον ίδιο προς τον "Άγνωστο Ποιητή" στην «Αρκαδία VI». 

Μια τέτοια περίοδο πώς θα μπορούσε να μην τον αφορά ο "Επιζών" («Αρκαδία VII»); Το “τραγούδι-ποταμός” έμοιαζε να ήταν μονόδρομος για την ποίηση του Τάκη Σινόπουλου. Πριν καλά-καλά όμως τελειώσει με το "Επιζών", έφτασε η στιγμή για τη μελοποίηση του "Χάρη" και του "Μιλώ" του Μανώλη Αναγνωστάκη («Αρκαδία VIII»). Μια συνεργασία που τη σχεδίαζε χρόνια. "Η μητέρα του εξόριστου", το ποίημα του Κώστα Καλαντζή με την φωνή του ίδιου του Μίκη Θεοδωράκη ήταν ένα μήνυμα προς τη μητέρα του εξόριστου («Αρκαδία IX»). Σχεδόν ένα μήνα πριν φύγει για τις φυλακές Ωροπού βιώνει τη βιαιότητα της παράνομης εξουσίας πάνω στην οικογένειά του. Ο υπάνθρωπος, υπομοίραρχος Κώστας Στεργίου θα μείνει στην ιστορία μέσα από την «Αρκαδία X». Τελειώνοντας τη “βόλτα” μας στις Αρκαδίες θα συναντήσουμε τη μισοτελειωμένη «Αρκαδία XI» σε ποίηση Νότη Περγιάλη.

Δυστυχώς, σήμερα έπειτα από 38 χρόνια, αυτά τα καταπληκτικά τραγούδια της Ζάτουνας έχουν ξεχαστεί από τους Έλληνες. Στο προσκήνιο έχουν έρθει πλέον άλλες μόδες. Το έργο όμως του Μίκη Θεοδωράκη ξέρει να αψηφά το χρόνο και τις μόδες. Όσα χρόνια κι αν περάσουν, το έργο του Μίκη θα είναι πάντα επίκαιρο και θα συγκινεί τους ανθρώπους αποτελώντας σημαντική εθνική κληρονομιά των Ελλήνων. Μήπως όμως κι εμείς από τη μεριά μας οφείλουμε την προσοχή μας σε αυτά τα σημαντικά έργα, ειδικά τη σημερινή εποχή, την τόσο “άνυδρη πνευματικά”, όπως πολύ σωστά την έχει χαρακτηρίσει και ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης.

Κλείνοντας αυτό το άρθρο - έρευνα θα ήθελα να παραθέσω ένα μικρό απόσπασμα του ίδιου του Μίκη Θεοδωράκη από το βιβλίο - ημερολόγιό του «Το Χρέος». Ίσως τα λόγια του αυτά να συνοψίζουν όλα αυτά που γράφτηκαν ως τώρα.

Πηγές
* Θεοδωράκης Μίκης, Το Χρέος (Αθήνα: Τετράδια της Δημοκρατίας, 1970-71)
* Θεοδωράκης Μίκης, Μελοποιημένη ποίηση (Αθήνα: Ύψιλον, 1999)
* Θεοδωράκης Μίκης, Επιστολή προς την εφημερίδα "Ζάτουνα" (Αθήνα: 7/6/2006)
* Κούτουλας Αστέρης, Ο Μουσικός Θεοδωράκης, (Νέα Σύνορα-Λιβάνη, 1996)
* Μεράκου Στεφανία, Ο καινοτόμος Θεοδωράκης, μέσα από ντοκουμέντα του αρχείου του (Χανιά, 2005)
* Νταλάρας Γιώργος, Η κοινωνική διάσταση του έργου του Μίκη Θεοδωράκη (Χανιά, 2005)
* Προσωπικό αρχείο Γιώγλου Θανάση, ερευνητή της Ελληνικής μουσικής
* Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος "Λίλιαν Βουδούρη" - Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη
* Παγκρήτιος Σύλλογος Φίλων του Μίκη Θεοδωράκη

Αναφορές
1. Σπύρου Κουζινόπουλου, Βλάση Βλασίδη, Αγγέλας Φωτοπούλου, Μνήμες 21ης Απριλίου - Συνέντευξη: “Ο Μίκης Θεοδωράκης θυμάται”. Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων
2. Ποντίκι - Τραγούδια και Παρατράγουδα - 19/04/2007
3. Ελευθεροτυπία - 30/07/2002
4. Ελευθεροτυπία - 05/10/2006
5. Δελτίο τύπου ορχήστρας Μίκη Θεοδωράκη για τις συναυλίες στη Δημητσάνα και στα Εξαμίλια το 2003.
6. Το Χρέος - Μίκης Θεοδωράκης - 1970-71, Τόμος Β, σελ 84-85.
7. Ελευθεροτυπία - 05/10/2006

Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στο γραφείο του Μίκη Θεοδωράκη και συγκεκριμένα στην κυρία Ρένα Παρμενίδου για την πρόθυμη και ουσιαστική βοήθειά της. Επίσης, ευχαριστώ πολύ την κυρία Μαριάννα Αναστασίου από την Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» και ιδιαίτερα τον φίλο μουσικό-ερευνητή Θανάση Γιώγλου για τον χρόνο του και τις γνώσεις του. Σημαντική ήταν και η βοήθεια της Δώρας Παπαδοπούλου, της Μάρως Χρυσανθοπούλου, της Geeske Kruseman και του Τάσου Π. Καραντή. Τους ευχαριστώ θερμά για την πολύτιμη βοήθειά τους.